Οἱ τρεῖς κινήσεις στήν θεία Εὐχαριστία

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἀπομαγνητοφωνημένο κήρυγμα, ἑορτή Μητροπολίτου Ἰωαννίνων κ. Μαξίμου, Γιάννενα 21-1-2025

Ἑορτή σήμερα τοῦ ἁγίου Μαξίμου καί ἑορτάζει ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καί φυσικά ἑορτάζει καί ἡ Μητρόπολη αὐτή, διότι ἄγει τά ὀνομαστήριά του ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης καί ἀγαπητός μας ἐν Χριστῷ ἀδελφός κ. Μάξιμος, τήν μεγάλη αὐτή μορφή καί μεγάλη φυσιογνωμία τοῦ ὁμωνύμου του ἁγίου. Ὁ ἅγιος Μαξιμος εἶναι μεγάλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὅταν ἀναλογιστῆ κανείς τόν βίο του καί τό ἔργο τό ὁποῖο παρήγαγε καί ὅταν σκεφτῆ ὅτι ξεχώρισε στόν αἰώνα του. Ἔζησε τόν 7ο αἰώνα καί ἐκεῖνος μαζί μέ τόν ἅγιο Σωφρόνιο, Πατριάρχη Ἱεροσολύμων, πού ἦταν συμμοναστές, ξεχώρισαν σέ ὅλον τόν 7ο αἰώνα, τόν πάρα πολύ σημαντικό γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί γενικότερα γιά τήν θεολογία καί γιά τήν Δύση. Ἦταν ἕνας μεγάλος καί εὐλογημένος ἅγιος Πατέρας μας.

Ἄν σκεφτῆ κανείς ὅτι ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ ἐπηρέασε καί τούς μετέπειτα Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, στηρίζεται στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, ὁ ὁποῖος ἑρμηνεύει μέ ἕναν τρόπο, θά ἔλεγα θεόπνευστο, τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀεροπαγίτου, καί βεβαίως τοῦ ἁγίου Ἱεροθέου, τότε καταλαβαίνει τήν μεγάλη ἀξία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Πατρός τῆς Ἐκκλησίας. Δυστυχῶς, ὁ πολύς λαός δέν τόν γνωριζει, ὅμως ἡ θεολογία του εἶναι πάρα πολύ σημαντική.

Ὁ Σεβασμιώτατος ποιμενάρχης σας μοῦ εἶπε νά ἀπευθύνω μερικά λόγια καί εἶναι πάρα πολύ δύσκολο νά ξεχωρίση κανείς κάποια ἀπό τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Μαξίμου καί νά τήν παρουσιάση. Θά ἤθελα, ὅμως, νά δοῦμε μιά μόνο πλευρά τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ. Τόν παρεκάλεσε κάποιος νά γράψη ἕνα κείμενο γιά τήν «Μυσταγωγία», τό τί ἀκριβῶς εἶναι ἡ θεία Ευχαριστία, καί ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής παρουσίασε τό Μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας, τί εἶναι ἡ Ἐκκλησία καί τί εἶναι τό Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. Δηλαδή, ἑρμηνεύει καί ἱστορικά καί τυπολογικά, ἀναγωγικά στήν πραγματικότητα, ὄχι ἀλληγορικά, γιατί ἄλλο εἶναι ἡ τυπολογία καί ἄλλο εἶναι ἡ ἀλληγορία, τό Μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας καί τό Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας.

Θά ἤθελα λίγο σέ αὐτό τό σημεῖο τῆς θείας Εὐχαριστίας νά ἐπικεντρώσω τήν προσοχή καί τό ἐνδιαφέρον.

1. Οἱ τρεῖς κινήσεις στήν θεία Εὐχαριστία

Μιά ἀπό τίς βασικές διδασκαλίες τοῦ ἁγίου Μαξίμου εἶναι ὅτι μέσα σέ ὅλη τήν κτίση ὑπάρχει μιά διαρκής κίνησις, μιά κίνησις ἀπό τά ἄνω πρός τά κάτω, δηλαδή ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ ἔγινε ἄνθρωπος, γιά νά σώση τό ἀνθρώπινο γένος, ἀλλά καί κίνηση ἀπό τά κάτω στά ἄνω, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος ἀνάγεται πρός τόν Θεό. Εἶναι μιά διαρκής κίνηση ἡ ὁποία συγχρόνως εἶναι καί στάση, γιατί ζοῦμε ἐν Χριστῷ καί κινούμαστε διαρκῶς. Εἶναι ἡ περίφημη διδασκαλία του, γιά τήν « ἀεικίνητη στάση καί τήν στάσιμη κίνηση». Παραμένει κανείς πάντοτε συνδεδεμένος μέ τόν Χριστό καί διαρκῶς κινεῖται γιά τήν διαρκῆ ἕνωση μαζί του, τήν πνευματική του ἀνάπτυξη. Σάν νά ποῦμε ὅτι μένει κάποιος σέ ἕναν δορυφόρο καί ὁ δορυφόρος κινεῖται συνεχῶς. Αὐτό γίνεται μέ τόν Χριστιανό πού κινεῖται ἐν Χριστῷ ἀκαταλήκτως εἰς τόν αἰῶνα τῶν αἰώνων. Ἑρμηνεύει τήν θεία Εὐχαριστία μέσα σέ αὐτήν τήν προοπτική, παρουσιάζοντας τίς τρεῖς κινήσεις πού βλέπουμε στήν θεία Λειτουργία.

Ἡ πρώτη κίνηση γίνεται στό ἱστορικό ἐπίπεδο. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ἑρμηνεύει τήν εἴσοδο τοῦ Ἀρχιερέως στόν Ναό γιά νά λειτουργήση καί μαζί μέ αὐτόν εἰσέρχεται στόν Ναό ὅλος ὁ λαός γιά νά συμμετάσχη στήν θεία Λειτουργία. Παλαιά μέ τήν Μικρά Εἴσοδο γινόταν ἡ εἴσοδος τοῦ Ἀρχιερέως ἀπό ἔξω πρός τό ἐσωτερικό τοῦ Ναοῦ. Αὐτό τό ἑρμηνεύει τυπολογικά πού δέν εἶναι ἀλληγορική ἑρμηνεία, ἀλλά μιά ἀναγωγική ἑρμηνεία. Ὁ Ἀρχιερεύς ὁ ὁποῖος εἶναι εἰς τύπον καί τόπον τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ, εἰσέρχεται στόν Ναό καί δηλώνει τήν εἴσοδο τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο γιά νά ἐλευθερώση τήν φύση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν φθορά, τήν ἁμαρτία, τόν διάβολο καί τόν θάνατο. Μετά τόν Ἀρχιερέα εἰσέρχεται ὅλος ὁ λαός, πού δηλώνει τήν ἐπιστροφή τῶν ἀπίστων ἀπό τήν ἄγνοια καί τήν πλάνη στήν ἐπίγνωση τοῦ Θεοῦ καί τήν μετάθεση τῶν πιστῶν ἀπό τήν ἀγνωσία στήν ἀρετή καί τήν γνώση τοῦ Θεοῦ. Ἀμέσως διαβάζονται τά ἀναγνώσματα, πού δηλώνουν τά θεῖα θελήματα, διότι ὁ Χριστός μέ τό κήρυγμά Του παρουσίασε τό θέλημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό τί θέλει ὁ Θεός νά κάνουμε στήν ζωή μας. Μετά ἀκολουθοῦν τά τροπάρια πού δείχνουν τήν ἡδονή τῶν θείων ἀγαθῶν καί ἀκολουθεῖ ὅλη ἡ θεία Λειτουργία, διαβάζεται τό «Πιστεύω», πού εἶναι ἡ μυστική εὐχαριστία πρός τόν Θεό γιά τήν μεγάλη δωρεά καί ἡ ὁμολογία τῆς πίστεως, γιά νά προχωρήσουν οἱ πιστοί, πρῶτος ὁ Ἀρχιερεύς, ἔπειτα οἱ Ἱερεῖς καί οἱ Διάκονοι καί ὁ λαός, στήν μέθεξη τῶν Μυστηρίων, δηλαδή στήν κοινωνία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ καί ἔτσι ὁλοκληρώνεται ὁ ἄνθρωπος. Ἑπομένως, ὁ ἄνθρωπος ἀπό τήν ἀπιστία καί τήν ἄγνοια εἰσέρχεται στήν πίστη, καί ἡ πίστη δέν εἶναι κάτι τό ἀφηρημένο, δέν εἶναι μιά ὁμολογία θεωρητική καί διανοητική, ἀλλά συνδέεται μέ τήν ζωή.

Ἡ δεύτερη κίνηση στήν θεία Εὐχαριστία πού παρουσιάζει ὁ ἅγιος Μάξιμος στήν «Μυσταγωγία», εἶναι ἡ ἐσχατολογική κίνηση, ἡ ἀναγωγή στά ἔσχατα. Δηλαδή, στέκεται ὁ Ἀρχιερεύς στόν θρόνο του, τότε ἦταν τό σύνθρονο, πού δηλώνει τήν παρουσία τοῦ Χριστοῦ, τήν ἔλευση τοῦ Χριστοῦ γιά νά κρίνη τούς ἀνθρώπους. Ἀναγιγνώσκονται τά ἀναγνώσματα καί τό Εὐαγγέλιο, τό ὁποῖο Εὐαγγέλιο δηλώνει τήν προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά τηρήση τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ, τήν κήρυξη τοῦ Εὐαγγελίου σέ ὅλον τόν κόσμο, τήν συντέλεια τοῦ κόσμου καί τήν κρίση μέ βάση τό Εὐαγγέλιο. Ἡ κάθοδος τοῦ Ἀρχιερέως ἀπό τόν θρόνο του, τό κλείσιμο τῶν θυρῶν καί ἡ εἴσοδος τῶν Μυστηρίων, μέ τήν Μεγάλη Εἴσοδο, δηλώνει τήν εἴσοδο στόν νοητό κόσμο, τήν εἴσοδο στά ἔσχατα τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἁσπασμός προτυπώνει τήν ὁμόνοια καί τήν ὁμογνωμοσύνη τῶν ἀρρήτων ἀγαθῶν. Ἡ ὁμολογία τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως προδηλώνει τήν μυστική εὐχαριστία στόν μέλλοντα αἰώνα, τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος» δείχνει τήν ἕνωση καί ἰσοτιμία μέ τούς ἀγγέλους. Ἡ ἐπίκληση τοῦ «Πάτερ ἡμῶν» δείχνει τό μυστήριο τῆς κατά Χάριν υἱοθεσίας. Ἡ προτροπή γιά τήν μετάληψη τῶν ἁγιασμάτων δηλώνει τίς τρεῖς τάξεις τῶν σωζομένων. Στό «μετά φόβου» ἀνήκουν οἱ δοῦλοι οἱ ὁποῖοι τήρησαν τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἐπειδή ἤθελαν νά ἀποφύγουν τήν κόλαση· στό «μετά πίστεως» ἀνήκουν οἱ μισθωτοί οἱ ὁποῖοι ἀγωνίστηκαν γιά νά κερδίσουν ὡς μισθό τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ· καί στό «μετ’ ἀγάπης», ἀνήκουν ὅσοι ἐτήρησαν τό θέλημα τοῦ Θεοῦ γιατί Τόν ἀγάπησαν. Αὐτή εἶναι ἡ κίνηση τοῦ ἀνθρώπου στά ἔσχατα.

Ἡ τρίτη κίνηση, στήν θεία Λειτουργία κατά τήν ἑρμηνεία τοῦ ἁγίου Μαξίμου πού οὐσιαστικά ἑρμηνεύει τίς δύο ἄλλες κινήσεις, εἶναι ἡ ἡσυχαστική καί νηπτική κίνηση, πού σημαίνει ὅτι ὁ νοῦς, ὁ ὁποῖος διαχέεται διά τῆς λογικῆς καί τῶν αἰσθήσεων στό περιβάλλον, συγκεντρώνεται στόν ἑαυτό του καί εἰσέρχεται στήν καρδιά. Δηλαδή, μέ τήν ἡσυχαστική παράδοση, τήν ὁποία ἐξέφρασε μέ καταπληκτικό τρόπο ὁ ἅγιος Μάξιμος, ὁ νοῦς συγκεντρώνεται στήν καρδιά, ὅπως ὁ ἄνθρωπος ἀπό τό εξωτερικό περιβάλλον εἰσέρχεται στόν Ναό καί στήν θεία Λειτουργια. Ὁ νοῦς εἶναι διαφορετικός ἀπό τήν λογική, εἶναι ἡ λεπτοτάτη προσοχή. Αὐτή τήν ἄποψη γιά τόν νοῦ τήν βλέπουμε καί στήν ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία γιατί, ὅταν ὁ Πλάτων καί ὁ Ἀριστοτέλης καί οἱ προηγούμενοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ὁμιλοῦσαν γιά τόν νοῦ καί τό νοερό, δέν ἐννοοῦσαν τήν λογική, ἐννοοῦσαν τήν λεπτοτάτη προσοχή, κάτι ἄλλο ἀπό τήν λογική.  Ἔτσι, κατά τόν ἅγιο Μάξιμο, ὁ νοῦς μέ τήν πτώση διαχέεται διά τῶν αἰσθήσεων, τῆς λογικῆς καί τῶν παθῶν στό περιβάλλον, ὁπότε πρέπει νά συγκεντρωθῆ μέσα στήν καρδία. Καί ὅπως βρισκόμαστε ἔξω ἀπό τόν Ναό καί εἰσερχόμαστε σέ αὐτόν γιά νά μετάσχουμε στήν θεία Λειτουργία, ἔτσι ὁ νοῦς ἀποσπᾶται ἀπό τό περιβάλλον καί εἰσέρχεται στόν ναό τῆς καρδίας, καί μάλιστα αὐτό θεωρεῖται ὡς Πάσχα, ἀφοῦ Πάσχα εἶναι ἡ διάβαση τοῦ Λόγου στόν άθρωπινο νοῦ, ὅταν εἰσέρχεται ὁ νοῦς ἐν Χριστῷ μέσα στήν καρδία καί αὐτή εἶναι ἡ ἡσυχαστική μέθοδος.

Ἑπομένως, ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής συνδέει, ὄχι μόνο στό ἔργο του «Περί τῆς Μυσταγωγίας», ἀλλά καί σέ ὅλα τά κείμενά του, τίς τρεῖς αὐτές κινήσεις. Εἶναι ἡ ἱστορική κίνηση, ἔρχεται ὁ Χριστός στόν κόσμο καί σώζει τούς ἀνθρώπους, καί αὐτό κάνει ἡ Ἐκκλησία• εἶναι ἡ κίνηση στά ἔσχατα, ἡ πορεία πρός τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, καί ἡ βίωση τῶν ἐσχάτων ἀπό τήν παροῦσα ζωή• καί εἶναι καί ἡ κίνηση ἡ ἡσυχαστική, ἡ νοερά, ὅταν ἐπιστρέφει ὁ νοῦς μέσα στήν καρδία τοῦ ἀνθρώπου, πού σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι αὐτό τό ὁποῖο φαίνεται ἐξωτερικά, ἀλλά εἶναι αὐτό πού λέει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος «ὁ ἔσω ἐν τῇ καρδίᾳ ἄνθρωπος» (Ρωμ. ζ΄,22. Β΄ Κορ.δ΄, 16, Ἐφεσ. γ΄, 16).

Πρέπει νά ὑπάρχει ἑνότητα μεταξύ αὐτῶν τῶν τριῶν κινήσεων, ὅπως τήν βλέπουμε στήν θεία Εὐχαριστία, κατά τήν ἑρμηνεία τοῦ ἁγίου Μαξίμου. Δηλαδή, μετέχουμε τοῦ μυστηρίου τῆς θείας οἰκονομίας, μέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ, βιώνουμε τά ἔσχατα τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ταυτοχρόνως μέ τήν νηπτική, ἡσυχαστική παράδοση βιώνουμε καί τό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας καί τό μυστήριο τῶν ἐσχάτων.
Καί αὐτό εἶναι πάρα πολύ σημαντικό διότι σήμερα οἱ ἄνθρωποι διασποῦν τήν ἑνότητα μεταξύ τῶν τριῶν αὐτῶν κινήσεων πού πρέπει νά κάνη ὁ ἄνθρωπος. Ἄλλοι παραμένουν στό ἱστορικό ἐπίπεδο καί βλέπουν μόνο τήν ἱστορία, τήν βιολογία καί τήν κοινωνιολογία. Ἄλλοι ὁμιλοῦν γιά τά ἔσχατα, τήν βίωση τῶν ἐσχάτων, ἀπομονώνοντας τόν ἱστορικό βίο, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία ἐργάζεται μέσα στόν ἱστορικό χρόνο, μέσα στήν ἱστορία, καί ἀγνοώντας τήν ἡσυχαστική νοερά παράδοση, ὡς μεθόδου τῆς θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου. Καί ἄλλοι παραμένουν μόνο στήν ἡσυχαστική παράδοση, χωρίς τήν μέθεξη τῶν Μυστηρίων καί κυρίως τῆς θείας Εὐχαριστίας, τοῦ Μυστηρίου τῶν Μυστηρίων, τῆς θείας κοινωνίας τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ καί χωρίς νά ἔχουν ἀναφορά στά ἔσχατα. Αὐτό σημαίνει ὅτι γιά νά ἐκφράση κάποιος τό ὀρθόδοξο ἐκκλησιαστικό ἦθος πρέπει νά συνδέη στενά αὐτά τά τρία, τήν ἱστορία μέ τήν ἐσχατολογία καί μέ τήν ἱερά νηπτική καί ἡσυχαστική παράδοση.

2. Θεία Εὐχαριστία καί θεολογία

Καί ἄν ἀναφέρθηκα μέ συντομία καί μέ πρόχειρο καί ἁπλό τρόπο - ἐπειδή μοῦ εἶπε χθές τό βράδυ ὁ Σεβασμιώτατος νά ὁμιλήσω - στήν ἑνότητα μεταξύ τῶν τριῶν αὐτῶν κινήσεων στήν θεία Εὐχαριστία, κατά τόν ἑορτάζοντα ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, τό ἔκανα ἐπειδή ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἰωαννίνων καί ἀγαπητός μας ἀδελφός καί ποιμενάρχης μας καί ποιμενάρχης τῆς ἱστορικῆς αὐτῆς γενετείρας μου, κ. Μάξιμος, διακρίνεται γιά δύο βασικά γνωρίσματα.

Τό πρῶτο ὅτι ἀγαπᾶ τήν θεία Λειτουργία καί θέλει συνέχεια νά λειτουργῆ. Τόν βλέπουμε διαρκῶς, ὄχι μόνο στήν θεία Λειτουργία, ἀλλά καί στίς ἄλλες ἱερές ἀκολουθίες, ὅτι ζῆ τό Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας καί θέλει ὅλοι οἱ Ἱερεῖς του καί ὅλοι οἱ παριστάμενοι στόν Ναό νά εἶναι ἐν σιωπῇ ἀπολύτως, διότι τελεῖται αὐτό τό Μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας καί τῶν ἐσχάτων, γιατί δέν περιμένουμε νά βιώσουμε τά ἔσχατα στήν Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν, ἄν δέν μεθέξουμε ἀπό τώρα τήν ἀρχή αὐτῶν τῶν ἐσχάτων, μέ τόν ἡσυχαστικό καί μυστικό τρόπο ζωῆς.

Τό δεύτερο πού μέ ἐντυπωσιάζει εἶναι ἡ ἀγάπη του στήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας. Καί ὅταν βρισκόμαστε εἴτε στήν Ἱερά Σύνοδο εἴτε ἀλλοῦ, μέ προκαλεῖ γιά νά μιλᾶμε θεολογικά. Ἄλλωστε, πῶς θά μιλᾶμε; Φιλοσοφικά, ψυχολογικά, κοινωνιολογικά, ἠθικά; Ὅταν πηγαίνω στά Σχολεῖα νά μιλήσω, βλέπω τά παιδιά ὅτι θέλουν νά ἀκούσουν θεολογικό λόγο, δέν θέλουν οὔτε ἠθικολογία οὔτε κοινωνιολογία, θέλουν κάτι παραπάνω ἀπό αὐτά. Καί, ὅταν μιλάω γιά τά θέματα αὐτά ἐντυπωσιάζονται, τούς ἀρέσει αὐτός ὁ θεολογικός λόγος, πού εἶναι ἐμπειρικός. Αὐτό ἀρέσει καί στόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη σας καί συνεχῶς μέ προκαλεῖ εἴτε στό τηλέφωνο εἴτε στίς συναντήσεις μας νά μιλᾶμε θεολογικά.

Πρόσφατα, στήν Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος σέ ἕνα διάλειμμα μοῦ εἶπε: «Ἔλα δῶ νά ποῦμε τά θεολογικά μας»! Καί ἄρχισε νά μέ ρωτᾶ καί νά συζητοῦμε γιά θεολογικά ζητήματα. Μέσα στό εἶναι του καί στήν ζωή του εἶναι ἡ θεία Λειτουργία καί ἡ θεολογία. Νά μοῦ ἐπιτρέψετε νά κάνω καί μιά δημόσια ἐξομολόγηση. Σπάνια βρίσκω Ἱεράρχη νά μιλᾶμε θεολογικά, στό βαθμό πού τό κάνω μέ τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ἰωαννίνων. Καί ἐνῶ ἡ θεολογία πρέπει νά εἶναι ἡ ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας καί ἡ ζωή τῶν Κληρικῶν μας, καί περισσότερο τῶν Ἐπισκόπων μας, δυστυχῶς, δέν τό παρατηρεῖ κανείς νά γίνεται αὐτό, ἀλλά ἀκόμη χειρότερο, βλέπει κανείς καί τήν ἀντιθεολογία καί τήν παραθεολογία.

Γι’ αὐτό θέλω νά εὐχηθῶ στόν Σεβασμιώτατο καί ἐκ μέρους τῶν ἄλλων παρόντων Ἀρχιερέων τά ἔτη του νά εἶναι πολλά, ἐκκλησιαστικά, εὐχαριστιακά, ἡσυχαστικά, θεολογικά, νηπτικά, ἐσχατολογικά, σύμφωνα μέ τήν διδασκαλία τοῦ ὁμωνύμου του ἁγίου.