Ἐπίκαιροι Σχολιασμοὶ: Περὶ μιᾶς εὐσεβοφανοῦς διαβολῆς

Πρωτοπρεσβύτερου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὑπάρχουν, δυστυχῶς, Χριστιανοὶ ποὺ κάνουν ὅ,τι μποροῦν γιὰ νὰ διαβάλλουν τὴν μακραίωνη παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, τὸ θεανθρώπινο μυστήριο καὶ τὴν εὐαγγελική της ἄσκηση.

Οἱ διαβολὲς εἶναι πολλῶν εἰδῶν. Οἱ πιὸ ὀφθαλμοφανεῖς εἶναι τὰ σκάνδαλα, οἱ «παραβατικὲς συμπεριφορὲς» ἀνθρώπων τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ εἴτε προκαλοῦν τὸ κοινὸ περὶ δικαίου αἴσθημα, εἴτε πλήττουν τὴν συνείδηση τῶν πιστῶν, ποὺ γνωρίζουν ἔστω καὶ μερικῶς το «πὼς δεῖ ἐν οἴκῳ Θεοῦ ἀναστρέφεσθαι» (Α Τίμ. 3,15).

Ὑπάρχουν ὅμως καὶ κάποιες διαβολές –ἴσως διαβρωτικότερες– ποὺ δὲν εἶναι ὀφθαλμοφανεῖς. Εἶναι διαβολὲς ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν πίστη καὶ τὴν ἄσκηση. Αὐτὲς μπορεῖ νὰ τὶς συναντήση κανεὶς σὲ «ζηλωτὲς» ποὺ πολεμοῦν τὴν αἵρεση τοῦ Οἰκουμενισμοῦ, ἀλλὰ προβάλλουν ὡς ὀρθόδοξη μιὰ πίστη ἄσχετη μὲ τὴν ἐμπειρία τῆς καθάρσεως, τοῦ φωτισμοῦ καὶ τῆς θεώσεως, μιὰ πίστη ἰδεολογοποιημένη.

Γιὰ νὰ μὴ μιλοῦμε ὅμως γενικὰ καὶ νὰ μὴ θεωρηθῇ ὅτι γράφοντας αὐτὰ περιλαμβάνομε ὅλους τοὺς ἀγωνιζομένους –«δικαίως καὶ εὐσεβῶς»– ἐναντίον τοῦ Οἰκουμενισμοῦ, ποὺ ἀλλοιώνει τὴν πίστη καὶ τὸν θεσμὸ τῆς Ἐκκλησίας, θὰ γίνουμε πιὸ συγκεκριμένοι, καταγράφοντας ἐνδεικτικὰ μιὰν ἄποψη ποὺ διατυπώθηκε γραπτῶς ὑπέρ του «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε», ἀλλὰ στὴν πραγματικότητα διαβρώνει εὐσεβοφανὼς στὶς συνειδήσεις ὅσων την δέχονται, τὴν ἐκκλησιαστική–ευαγγελική ἄσκηση, τὴν ὁποία μᾶς διδάσκουν μετὰ διακρίσεως «πεῖρα μεμυημένοι» Πατέρες.

Σκοπὸς αὐτοῦ τοῦ σημειώματος εἶναι ὁ σχολιασμὸς αὐτῆς τῆς ἀπόψεως, γι’ αὐτὸ θὰ τὴν καταγράψουμε χωρὶς νὰ ἀναφέρουμε ὀνόματα. Ἡ παραπομπὴ σὲ ὀνοματεπώνυμα μπορεῖ νὰ γίνη σὲ ἄλλη «μορφὴ κειμένου».

Ἡ εὐσεβοφανὴς διαβολὴ λοιπὸν γίνεται μὲ τὴν σφορδή, ἕως ὑβριστική, κριτικὴ μιᾶς διδασκαλίας τοῦ Γέροντος Σωφρονίου, τὴν ὁποία καταγράφει στὸ βιβλίο του «Οἴδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ» ὁ Μητροπολίτης μᾶς κ. Ἰερόθεος. Συγκεκριμένα, στὴν σ.307 τοῦ βιβλίου ὁ Μητροπολίτης μας καταγράφει τὴν ἀκόλουθη διδασκαλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου: «Δὲν μπορεῖ ὁ Χριστιανὸς πολλὲς φορὲς τὴν ἡμέρα νὰ προσευχηθῇ μὲ αἴσθηση τῆς Χάριτος. Ὁ Θεὸς κάποτε-κάποτε δίδει την Χάρη Του. Ὅταν ὁ νοῦς κάνη νοερὰ προσευχὴ καὶ κουρασθῇ, τότε δὲ μπορεῖ ξανὰ τὴν ἡμέρα ἐκείνη νὰ προσευχηθῇ ἐντατικά. Ἡ διάρκεια τῆς ἐντάσεως εἶναι διαφορετικὴ κάθε φορά, ἄλλοτε ἐξασκεῖται ἡ προσευχὴ μία ὥρα, ἄλλοτε δύο ὧρες, καὶ κάποτε ἕνα τέταρτο. Ὅταν γίνεται μὲ ἔνταση, ἀρκεῖ αὐτὸ γιὰ ὁλόκληρη τὴν ἡμέρα».

Ἡ παραπάνω περιγραφὴ μιᾶς πτυχῆς ἀπὸ τὴν προσευχητικὴ πεῖρα τοῦ Γέροντος Σωφρονίου δέχθηκε σκληρὴ κριτική, ἀφοῦ πρῶτα διαστρεβλώθηκε τὸ νόημά της. Κατ’ ἀρχὴν στὸν ἀρνητικὸ σχολιασμό της δὲν παρατέθηκε ἀκέραιο τὸ παραπάνω ἀπόσπασμα. Καταγράφηκε χωρὶς τὴν πρόταση: «...Ἡ διάρκεια τῆς ἐντάσεως εἶναι διαφορετικὴ κάθε φορά, ἄλλοτε...», ὁπότε στὸ σημεῖο ἐκεῖνο τὸ «κατακρινόμενο» παράθεμα εἶχε τὴν ἑξῆς μορφή: «...Ὅταν ὁ νοῦς κάνη νοερὰ προσευχὴ καὶ κουρασθῇ, τότε δὲ μπορεῖ ξανὰ τὴν ἡμέρα ἐκείνη νὰ προσευχηθῇ ἐντατικά... Ἄλλοτε ἐξασκεῖται ἡ προσευχὴ μία ὥρα, ἄλλοτε δύο ὧρες, καὶ κάποτε ἕνα τέταρτο...». Ὁ «σχολιαστὴς» ἀρχίζοντας τὴν λέξη «ἄλλοτε» μὲ κεφαλαῖο γράμμα, ἔδωσε τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Γέροντας Σωφρόνιος μιλάει γιὰ μία ἡ δύο ὧρες προσευχῆς γενικῶς καὶ ὄχι εἰδικῶς γιὰ προσευχὴ μὲ ἔνταση. Στηριγμένος σ’ αὐτὴν τὴν ἐντύπωση θεώρησε ὅτι μποροῦσε νὰ ἀποφανθῇ ὅτι μὲ αὐτὰ ποὺ εἶπε ὁ Γέροντας Σωφρόνιος «Καταργεῖ τὸ "ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε" (Α Θέσ. Ε ,17), ἀφοῦ "ὁ Θεὸς κάποτε-κάποτε δίδει την Χάρη του", δηλαδὴ κατὰ τινα χρονικὰ διαστήματα ("κάποτε-κάποτε") καὶ ἀφοῦ ἀρκεῖ μιᾶς ὥρας προσευχὴ μέχρι δύο ὡρῶν "γιὰ ὁλόκληρη τὴν ἡμέρα"...».

Ὅπως εἶναι σαφὲς ἀπὸ τὸ ὁλοκληρωμένο κείμενο τὰ περὶ μιᾶς ἡ δύο ὡρῶν προσευχῆς ἀφοροῦν προσευχὴ μὲ ἔνταση, ποὺ σημαίνει προσευχὴ μὲ γυμνὸ τὸν νοῦ ἀπὸ φαντασίες, λογισμούς, αἰσθητὲς ἡ νοητὲς εἰκόνες, μέσα σὲ βαθιὰ ἐξωτερικὴ καὶ ἐσωτερικὴ ἡσυχία, ὅπως γνωρίζουμε ἀπὸ ἄλλα κείμενα τοῦ Γέροντος καὶ τοῦ Μητροπολίτου κ. Ἱεροθέου, ἀλλὰ καὶ καθὼς μᾶς πληροφοροῦν οἱ Πατέρες τῆς Φιλοκαλίας, ὅπως ὁ ὅσιος Νεῖλος ποὺ μᾶς διδάσκει: «Στῆθι ἐπὶ τῆς φυλακῆς σου, φυλάττων τὸν νοῦν σου ἀπὸ νοημάτων, κατὰ τὸν καιρὸν τῆς προσευχῆς, τὴν αἴτησιν πληρῶσαι, καὶ στῆναι ἐπὶ τῇ οἰκείᾳ ἠρεμίᾳ... Οὐ δυνήση προσεύξασθαι καθαρῶς, πράγμασι συμπλεκόμενος ὑλικοῖς καὶ φροντίσι συνεχέσι δονούμενος... Μακάριος ὁ νοῦς, ὀς κατὰ τὸν καιρὸν τῆς προσευχῆς τελείαν ἀμορφίαν ἐκτήσατο» (Περὶ προσευχῆς, κέφ. 70, 71 καὶ 117). Ὁ ὅσιος Νεῖλος ποὺ μιλᾶ γιὰ «καιρὸν τῆς προσευχῆς» δὲν καταργεῖ προφανῶς το «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε», διότι, σύμφωνα μὲ τοὺς διδασκάλους αὐτῆς τῆς νοερᾶς ἐπιστήμης, καὶ ἡ ὀλιγόλεπτη προσευχὴ ποὺ γίνεται μὲ ἔνταση προσοχῆς, «ἀμορφία τοῦ νοῦ» καὶ αἴσθηση τῆς Χάριτος, δίνει στὸ νοῦ ἐνέργεια προσευχῆς γιὰ ὅλη τὴν ἡμέρα. Ὁ νοῦς κολλᾶ στὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ μνημονεύει «ἀδιαλείπτως». Αὐτὸ σημαίνει τό «...ἀρκεῖ αὐτὸ γιὰ ὁλόκληρη τὴν ἡμέρα» τοῦ Γέροντος Σωφρονίου. Δὲν σημαίνει: μὴ προσεύχεσθε καὶ μὴ θυμάσθε τὸν Θεὸ πέρα ἀπὸ μία ἡ δύο ὧρες τὴν ἡμέρα, ὅπως λανθασμένα «σχολιάσθηκε».

Ἡ ἀδυναμία τοῦ «σχολιαστῆ» τοῦ Γέροντος Σωφρονίου καὶ τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου νὰ διακρίνη τὴν ἑνότητα τῆς διδασκαλίας ποὺ εἶναι καταγραμμένη στὸ βιβλίο: «Οἴδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ», τὸν ὁδήγησε καὶ στὴν ἑξῆς «ἀνακάλυψη». Σὲ ἄλλο σημεῖο τοῦ βιβλίου (σ. 260) ἐντόπισε τὴν διδασκαλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου γιὰ τὸ ὅτι: «Συνεχῶς πρέπει νὰ προσευχόμαστε, ἀκόμη καὶ ὅταν βαδίζουμε στὸν δρόμο». Αὐτὴ ἡ «ἀνακάλυψη» ἀντὶ νὰ τὸν κάνη νὰ προβληματιστῇ, μὴ τυχὸν δὲν κατανόησε καλὰ τὶς διδασκαλίες περὶ προσευχῆς μὲ αἴσθηση τῆς Χάριτος ἡ περὶ προσευχῆς μὲ ἔνταση, ὥστε νὰ ἀναθεωρήση τυχὸν λανθασμένες ἐκτιμήσεις του, αὐτὸς διέγνωσε «ἀντίφασιν» στὸν Γέροντα καὶ στὸν καταγράψαντα τὴν διδασκαλία του!

Μετὰ ἀπὸ τὰ παραπάνω θεωροῦμε ὅτι εἶναι ἄκρως ἀπαραίτητη ἡ διατύπωση κάποιων ἐπιπλέον συμπερασμάτων γιὰ τὸν «σχολιασμὸ» τῆς πείρας τοῦ Γέροντος Σωφρονίου.

Πρῶτον, ἡ παραπάνω κριτικὴ πάνω στὸ διαστρεβλωμένο νόημα τῆς διακριτικῆς διδασκαλίας τοῦ Γέροντος Σωφρονίου εἶναι εὐσεβοφανὴς διαβολὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀσκήσεως, διότι μὲ τὸν προβαλλόμενο ἀγῶνα γιὰ τὸ «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε» διαβάλλονται στὶς εὐπρόσβλητες συνειδήσεις μελῶν τῆς Ἐκκλησίας ἄνθρωποι ποὺ μὲ τὸν προφορικὸ καὶ γραπτό τους λόγο διδάσκουν τὴν μέθοδο τῶν ὀρθοδόξων Πατέρων, ποὺ ὁδηγεῖ στὸ «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε». Διαβάλλονται ὀρθόδοξα κείμενα ποὺ μεταδίδουν ἔμπνευση γιὰ τὸ λεπτότατο καὶ ἀναγκαιότατο ἔργο τῆς προσευχῆς.

Δεύτερον, ἐμφανίζεται ὁ συντάκτης τῆς κριτικῆς, χωρὶς πιθανῶς νὰ τὸ ἀντιλαμβάνεται, ὡς κάτοχος προσευχητικὴς πείρας ἀνώτερης ἀπὸ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος στὴν ἐπιστολὴ τοῦ «Πρὸς τὴν σεμνοτάτην ἐν μοναζούσαις Ξένην», γράφει γιὰ τὸ πόσο εὔκολη εἶναι ἡ διακοπὴ τοῦ συνεχοῦς «τῆς πρὸς τὸν Θεὸν θυμηρεστάτης ὁμιλίας», ἀφοῦ καὶ ἡ σκέψη μόνον «του πλησιασμοῦ» καὶ ἡ προσδοκία τῆς συναντήσεως μὲ «ὁμοτρόπους» ἀσκητὲς μπορεῖ νὰ τὸ διακόψη. Αὐτὸς κρίνοντας ἀρνητικὰ τὴν διδασκαλία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου ἀφήνει νὰ ἐννοηθῇ ὅτι εἶναι κάτι φυσικὸ γιὰ τοὺς πιστούς το «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε» μὲ ἔνταση καὶ αἴσθηση τῆς Χάριτος. Πάντως, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης, μιλῶντας γιὰ τὴν προσευχὴ ποὺ «γίνεται διὰ μέσου μελέτης καὶ θεωρίας», γράφει: «Ὅθεν, θέλωντας ἐσὺ νὰ προσευχηθῇς διὰ κάποιον διάστημα καιροῦ, οἷον, τὸ ἥμισυ τῆς ὥρας, ἡ, μίαν ὁλόκληρον ὥραν, ἡ καὶ περισσότερον• ἠμπορεῖς νὰ προσθέσης εἰς τὴν προσευχήν σου, καὶ μίαν μελέτην πνευματικήν...» (Ἀόρατος Πόλεμος, σ. 160-161). Προφανῶς ὁ Ἅγιος μιλῶντας γιὰ «τὸ ἥμισυ τῆς ὥρας, ἡ, μίαν ὁλόκληρον ὥραν» προσευχῆς δὲν καταργεῖ τὸ «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε», ἀλλὰ γνωρίζει ἐκ πείρας το πὼς θὰ μιλήση μὲ διάκριση στοὺς ἀνθρώπους γιὰ τὸ σημαντικότατο θέμα τῆς προσευχῆς.

Τρίτον, ὅταν συγχέονται οἱ ἀνθρώπινες ἐνέργειες μὲ τὶς θεῖες, ὅταν γιὰ παράδειγμα δὲν γίνεται διάκριση μεταξὺ τῆς ἀσκητικῆς προσευχῆς καὶ αὐτῆς ποὺ εἶναι δῶρο τῆς Χάριτος, τότε εἶναι φυσικὸ νὰ μὴ κατανοοῦμε τί σημαίνει ὅτι «ὁ Θεὸς κάποτε-κάποτε δίδει την Χάρη του». Αὐτὸ ὅμως δηλώνει ὅτι στὴν συνείδησή μας ἔχουμε διαβρωμένο τὸ θεμέλιο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀσκήσεως, ποὺ εἶναι ἡ συνέργεια τοῦ ἀνθρώπου στὸ ἔργο τῆς Χάριτος.

Ὁ ἄνθρωπος σήμερα ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ λόγο ἀληθινό, ἤρεμο καὶ διακριτικό, λόγο «πίστεως ἐκ θεωρίας». Δὲν ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ ἰδεολογήματα καὶ φωνασκίες ποὺ εἶναι πιθανὰ γεννήματα σκοπιμοτήτων.