Προσκύνημα στοὺς Ἁγίους Τόπους: «Ἡ καρδιὰ τῆς Ἱερουσαλὴμ εἶναι ὁ Πανάγιος Τάφος»

Μακαριωτάτου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων κ. Θεοφίλου

(Ἀπομαγνητοφωνημένη ἀντιφώνηση πρὸς τὸν Μητροπολίτη Ναυπάκτου κ. Ἰερόθεο καὶ τοὺς Ναυπάκτιους προσκυνητές).

Σεβασμιώτατε, Σᾶς καλωσορίζουμε στὸ Πατριαρχεῖο μας, μὲ τὴν συνοδεία σας. Γνωρίζουμε τὴν προσφορά σας στὴν Ἐκκλησία. Καὶ αὐτὴ ἡ προσφορά σας ἐκδηλώνεται ποικιλοτρόπως καὶ παντοιοτρόπως. Τὰ συγγράμματά σας πλέον ἀναγινώσκονται ἀπὸ ὅλους τοὺς Ὀρθοδόξους πιστοὺς καὶ ἀπὸ ὅλες τὶς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες καὶ ἡ συμβολὴ σᾶς εἰς τὴν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ὀρθοτόμηση τῆς πίστεως εἶναι γνωστὴ καὶ ἐκτιμᾶται ἀπὸ ὅλους μας δεόντως.

Εἶναι ἰδιαίτερη ἡ χαρὰ μᾶς ποὺ σήμερα ὑποδεχόμεθα τοὺς εὐλαβεῖς προσκυνητὰς ἀπὸ τὴν Μητρόπολή σας ὑπὸ τὴν δική σας πνευματικὴ ἡγεσία καὶ αὐτὸ εἶναι σημαντικό, διότι ἐπιβεβαιώνει αὐτὸ τὸ ὁποῖο ἀκριβῶς εἴπατε, ὅτι ἡ ἐπίσκεψις αὐτὴ δὲν ἀνήκει στὸν θρησκευτικὸ τουρισμό, κάτι τὸ ὁποῖο κι ἐμεῖς ἀποδοκιμάζουμε, μᾶλλον ἀπορρίπτουμε, ἀλλὰ εἶναι προσκύνημα. Καὶ στὴν γλῶσσα ἐδῶ τῶν Ἱεροσολύμων ἡ ἐπίσκεψις αὐτὴ ὀνομάζεται «προσκυνηματικὴ θεωρία», ποὺ σημαίνει ὅτι ἤρθατε ἐδῶ νὰ θεωρήσετε μὲ τὰ φυσικά σας μάτια, ἀλλὰ καὶ νὰ ψηλαφίσετε μὲ τὶς φυσικὲς αἰσθήσεις σας ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα καταγγέλλουν, μαρτυροῦν καὶ εὐαγγελίζονται Χριστὸν Ἐσταυρωμένον καὶ Ἀναστάντα.

Ἡ σημασία τοῦ προσκυνήματός σας ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι ἤρθατε ἐδῶ ὡς ἄλλος Θωμᾶς, ὁ ὁποῖος Θωμᾶς ἐζήτησε νὰ ψηλαφίση τὰ τραύματα τοῦ Χριστοῦ γιὰ νὰ βεβαιωθῇ ὅτι Αὐτὸς εἶναι ὁ Κύριός του καὶ ὁ Θεός του. Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο ἤρθατε κι ἐσεῖς ἐδῶ γιὰ νὰ ψηλαφίσετε μὲ τὰ χέρια σας ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα μαρτυροῦν τὸ μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας ἢ μᾶλλον μαρτυροῦν καὶ ἐπιβεβαιώνουν τὴν Ἱερὰ Ἱστορία. Καὶ ἡ Ἱερὰ Ἱστορία εἶναι ἡ ἱστορία ποὺ ξεκινάει ἀπὸ τὸ Ὅρος Σινᾶ καὶ κορυφώνεται μὲ τὴν ἐνσάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, μὲ τὸ κήρυγμά Του, μὲ τὰ θαύματά Του, μὲ τὸ σταυρικὸ Τοῦ Πάθος καὶ τὴν Ἀνάσταση, ἐδῶ ἀκριβῶς εἰς τὸν τόπο ποὺ ἔχουμε τὴν εὐλογία νὰ εὑρισκόμεθα κι ἐμεῖς, στὴν Ἱερουσαλήμ.

Καὶ ἡ βαθυτέρα σημασία τοῦ προσκυνήματός σας εἶναι ὅτι ἀφ' ἑνὸς μὲν κανεὶς γίνεται μάρτυς ὅλων αὐτῶν τῶν τόπων, οἱ ὁποῖοι συνδέονται ἐμμέσως ἢ ἀμέσως μὲ τὸ μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας, ἀφ' ἑτέρου κανεὶς λαμβάνει τὴν βεβαιότητα ὅτι ὄντως τὸ μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας, ἡ ἀποκάλυψις τοῦ Θεοῦ, δὲν εἶναι κάτι τί τὸ ἀφηρημένο καὶ ἀόριστο, οὔτε εἶναι κάτι τί τὸ φανταστικό, ἀλλὰ εἶναι ἕνα γεγονὸς τὸ ὁποῖο ἔλαβε χώρα ἐν τόπῳ καὶ χρόνῳ. Καὶ αὐτὸ τὸ ἀναγνωρίζουν οἱ πάντες καὶ οἱ μὴ πιστοὶ καὶ οἱ μὴ Χριστιανοὶ ἀναγνωρίζουν ὅτι ὄντως ἐδῶ σ’ αὐτοὺς τοὺς τόπους ἔλαβε χώρα τὸ μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, ὅτι ἐδῶ ὁ Θεὸς Λόγος ἐγένετο σάρκα, ἐδῶ ὁ Θεὸς ἐκήρυξε, ἐποίησε θαύματα, ἐδῶ ὁ Χριστὸς ἐσταυρώθη καὶ ἀνέστη. Τοὐλάχιστον αὐτὸ μαρτυροῦν κατὰ τὸν πλέον ἀδιάψευστο τρόπο οἱ τόποι καὶ οἱ χῶροι ὅπου ἔλαβαν χώρα ὅλα αὐτὰ τὰ γεγονότα.

Ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένη μὲ τὴν Ἱερὰ Ἱστορία, καὶ μάλιστα θὰ ἔλεγα ὅτι ἡ Ἱερὰ Ἱστορία, ποὺ εἶναι καὶ ἱστορία τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῶν Ἁγίων Τόπων γενικότερα, ἐνσαρκώνεται ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων, τὸ ὁποῖο Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων ἔχει μιὰ διαρκῆ, ἀδιάκοπη ἱστορικὴ καὶ ἐδῶ παρουσία, ἐδῶ εἰς τοὺς Ἁγίους Τόπους καὶ διὰ μέσου τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων ὑψώνεται τὸ λάβαρον τῆς Ρωμηοσύνης. Ἐπὶ πλέον ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων ἔχει τὰ Πανάγια Προσκυνήματα ἢ μᾶλλον ἡ Ἱερουσαλὴμ εἶναι κατ’ ἐξοχὴν πόλις ἁγία καὶ ἱερά, ἀλλὰ καὶ τὸ κατ’ ἐξοχὴν προσκύνημα. Εἶναι τὸ προσκύνημα τῶν προσκυνημάτων. Καὶ τὸ λέγω αὐτό, διότι αὐτὸ τὸ κομμάτι τῆς γῆς εἶχε τὸ μοναδικὸ προνόμιο νὰ ἔχη ποτισθῇ ἀφ' ἑνὸς μὲν μὲ τὸ αἷμα τῶν Προφητῶν, ἀφ' ἑτέρου μὲ τὸ σταυρικὸ αἷμα τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ. Εἶναι αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ τὸ ὁποῖο ἔχει καταστήσει αὐτὸ τὸ κομμάτι τῆς γῆς ἱερό, ἅγιο καὶ αὐτὸ δὲν ἰσχύει μόνο γιὰ ἐμᾶς τοὺς Χριστιανούς, ἰδιαιτέρως τοὺς Ὀρθοδόξους, ἀλλὰ ἰσχύει ἐξίσου καὶ γιὰ τὶς ἄλλες θρησκεῖες, ἰδίως γιὰ τοὺς πιστοὺς τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Ἰσλὰμ καὶ ὅλων τῶν ἄλλων θρησκειῶν.

Ἡ θεία Πρόνοια εὐλόγησε τὸ Γένος μας καθιστῶντας μας ἐδῶ φύλακες καὶ ὄχι μόνον φύλακες, ἀλλὰ καὶ διακόνους καὶ κυρίως λειτουργοὺς τῶν Ἁγίων Προσκυνημάτων. Ἡ προσφορὰ τῆς Ἁγιοταφικῆς Ἀδελφότητος, ἡ ὁποία ἀνάγει τὴν ἀρχὴ τῆς εἰς τὸ Τάγμα τῶν Σπουδαίων, τὸ ὁποῖο γιὰ πρώτη φορὰ ἐγκαθιδρύει ἐδῶ ἡ ἁγία Ἑλένη, ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι τὰ Πανάγια Προσκυνήματα διετηρήθησαν καὶ διατηροῦνται μέχρι σήμερα διὰ μέσου τῶν αἰώνων, ὄχι ὡς μνημεῖα ποὺ μαρτυροῦν τὴν ἐνσάρκωση, τὴν ἐνανθρώπηση, τὸ Πάθος καὶ τὴν Σταύρωση τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ ὡς χῶροι κυρίως λειτουργικοί. Δηλαδὴ δὲν παρέμειναν χῶροι ἀρχαιολογικοὶ ἢ χῶροι τουριστικοί, ἀλλὰ εἶναι χῶροι λειτουργικοὶ καὶ αὐτὸ ἤδη τὸ ἔχετε διαπιστώσει καὶ σεὶς οἱ ἴδιοι, ἔχετε λάβει ἐμπειρία αὐτῆς τῆς πραγματικότητος δεδομένου ὅτι χθὲς νομίζω εἰσήλθατε εἰς τὸν Πανάγιον Τάφο, ὅπου καὶ λάβατε μέρος εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν.

Καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ ἰδιαιτέρα προσφορὰ τῆς Ἁγιοταφικῆς Ἀδελφότητος, ἡ ὁποία ὅμως Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότης δὲν εἶναι ἄλλο τί παρὰ ὁ ἐκπρόσωπος ὅλου τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου καὶ ἰδιαιτέρως ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ εὐσεβοῦς Γένους τῶν Ρωμαίων. Εἶναι ὁ ἐκπρόσωπος καὶ τοῦ Ἔθνους μας, διότι ἡ Ρωμηοσύνη συμπεριλαμβάνει καὶ τὸ Ἔθνος μας. Καὶ θὰ ἔλεγα ἐγὼ ὅτι ἐμεῖς δὲν προερχόμεθα ἀπὸ τὸ Γένος τῶν Ἐθνικῶν, ἴσως θὰ ἦτο δοκιμότερο (μὲ συγχωρεῖτε γιὰ αὐτὴν τὴν παρέμβαση), ἀλλὰ προερχόμεθα ἀπὸ τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων. Καὶ τὸ λέγω αὐτὸ διότι ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας ἐκπεφρασμένα ὀνομάζει τὸν Ἀβραὰμ Ἕλληνα. Συνεπῶς νομίζω ὁ ὅρος τῶν Ἑλλήνων εἶναι περιεκτικότερος ἀπὸ τὸν ὅρο τῶν Ἐθνικῶν...

Τὸ Γένος μας ἐδῶ ἔχει ἀποκτήσει, καὶ τὸ ἔθνος μας, προνόμια καὶ δικαιώματα. Καὶ τοῦτο διότι διὰ μέσου τῶν αἰώνων ἦταν τὸ εὐσεβὲς Γένος τῶν Ρωμαίων, τὸ ὁποῖο ἐμεῖς ἀποκαλοῦμε τὸ Γένος τοῦ Χριστοῦ, ποὺ διεφύλαξε, διετήρησε καὶ διακόνησε καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ διακονῇ αὐτὰ τὰ Ἱερὰ Προσκυνήματα, τῶν ὁποίων ἡ σημασία εἶναι παγκόσμιος, ἔχουν οἰκουμενικὸ χαρακτῆρα, διότι ἡ ἀποστολή τους εἶναι οἰκουμενικὴ καὶ ὅπως εἴπατε καὶ παγκόσμια. Καὶ αὐτὰ τὰ προσκυνήματα διακονήθησαν, διετηρήθησαν, διεφυλάχθησαν καὶ ἐξακολουθοῦν νὰ διαφυλάσσονται μὲ θυσίες αἵματος, ἀλλὰ καὶ χρήματος καὶ πολλῶν ἄλλων κόπων καὶ μόχθων.

Οὐσιαστικὰ οἱ θυσίες αὐτὲς δὲν ἔχουν ἀλλάξει. Ἴσως οἱ συνθῆκες ἔχουνε ἀλλάξει, οἱ κοινωνικὲς καὶ οἱ πολιτικές, ἀλλὰ στὴν οὐσία οἱ θυσίες παραμένουν οἱ ἴδιες, διότι ἡ προσφορά, ἡ διακονία τοῦ Ἁγιοταφίτου εἶναι προσφορὰ αὐταπαρνήσεως καὶ ἀνιδιοτελείας. Εἶναι προσφορὰ θυσίας, παρ’ ὅλες τὶς ἐλλείψεις, παρ’ ὅλες τὶς ἀδυναμίες ποὺ ἐμφανίζει κατὰ καιροὺς ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότης. Καὶ τὸ λέγω αὐτό, διότι τὰ Πανάγια Προσκυνήματα διὰ νὰ διατηρηθοῦν καὶ νὰ βρίσκονται στὴν κατάσταση, τὴν λειτουργικὴ κατάσταση, τὴν ὁποίαν κάθε προσκυνητῆς ἔρχεται καὶ ἀπολαμβάνει, ἀπαιτεῖ αὐταπάρνηση πλήρη, ἀπαιτεῖ ἐπὶ 24ώρου βάσεως διακονία καὶ ὑπηρεσία.

Ὁ Σεβασμιώτατος, νομίζω, εἶναι ὁ πλέον κατάλληλος νὰ σᾶς ἀναπτύξη τὴν σημασία τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων, ἀλλὰ καὶ τὴν ἱστορία τῶν Ἁγίων Τόπων. Ἐγὼ ἐκεῖνο ποὺ ἤθελα νὰ προσθέσω εἶναι ὅτι ἡ ἐπίσκεψή σας, ὅπως εἶπα, ἐδῶ καλεῖται προσκυνηματικὴ θεωρία, ποὺ σημαίνει ὅτι ἤρθατε ἐδῶ νὰ γνωρίσετε ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα μαρτυροῦν καὶ καταγγέλλουν καὶ εὐαγγελίζονται Χριστὸν Ἐσταυρωμένον καὶ Ἀναστάντα. Ἡ προσκυνηματική σας αὐτὴ θεωρία θὰ ἀποβῇ ὄντως ὠφέλιμος καὶ θὰ συμβάλη στὴν πνευματικὴ προκοπὴ καὶ πρόοδο, ἀφοῦ καὶ ἐφ’ ὅσον αὐτὴ ἡ προσκυνηματικὴ θεωρία θὰ γίνη ἀφορμή, θὰ γίνη ἡ αἰτία νὰ ὁδηγηθοῦμε, νὰ ἀξιωθοῦμε μᾶλλον νὰ καταντήσωμεν εἰς τὴν ἄλλην θεωρίαν, τὴν θεωρία τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία θεωρία τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο, ὅπως τονίζουν οἱ Πατέρες, παρὰ ἡ ἕνωσή μας μὲ τὸ Θεό. Ἡ διαφορὰ εἶναι ὅτι αὐτὴ ἡ θεωρία τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, ποὺ εἶναι καὶ ὁ ἀπόλυτος κατὰ τὴν γνώμη μου καὶ μοναδικὸς σκοπὸς τῆς Ἐκκλησίας, ἐπιτυγχάνεται μὲ τὰ πνευματικὰ μάτια, μὲ τὰ μάτια τῆς ψυχῆς. Καὶ αὐτὴ θὰ εἶναι ἡ προσφορά, αὐτὸ θὰ εἶναι τὸ ὄφελος τὸ μεγάλο, τὸ πνευματικό, ἀπὸ τὴν προσκυνηματική σας αὐτὴ θεωρία.

Καὶ ἐπίσης εὔχομαι τὴν ἐμπειρία τὴν ὁποῖα θὰ ἀποκομίσετε ἀπὸ τὴν προσκυνηματική σας αὐτὴ θεωρία νὰ μὴ μείνη στὸν χῶρο τῶν συναισθημάτων καὶ τῶν ἐντυπώσεων, ἀλλὰ νὰ γίνη βίωμα, νὰ γίνη ἐμπειρία βιωματική, ἡ ὁποία θὰ πρέπει νὰ μεταδοθῇ, νὰ μεταφερθῇ καὶ εἰς τοὺς οἰκείους σας, στὰ παιδιά σας, στοὺς φίλους σας, στοὺς συγγενεῖς σας, ἀλλὰ καὶ εἰς τοὺς συμπατριῶτες μας, οὕτως ὥστε καὶ αὐτοὶ μὲ τὴν σειρά τους νὰ ἐνθαρρυνθοῦν νὰ ἐπισκεφθοῦν καὶ νὰ γίνουν θεωροὶ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων.

Καὶ αὐτὸ τὸ λέγομεν γιὰ ἕνα καὶ μοναδικὸ λόγο. Τὸ λέγομεν διότι ἔχει ἀποδειχθῇ ὅτι ἡ Ἱερουσαλὴμ ἔχει ἕνα ἰδιάζον χαρακτηριστικό, ἔχει ἕνα πνευματικὸ περιεχόμενο καὶ μιὰ πνευματικὴ δυνατότητα. Καὶ ἡ πνευματικὴ δυνατότης τῶν Ἱεροσολύμων εἶναι τὸ ὅτι ἔχει μιὰ ἀτμόσφαιρα καθαρὰ θρησκευτική. Καὶ κάθε ἄνθρωπος ποὺ ἐπισκέπτεται τοὺς Ἁγίους Τόπους, καὶ ἰδιαιτέρως τὴν Ἱερουσαλήμ, ἀνεξαρτήτως τῶν κινήτρων ποὺ τὸν ὁδήγησαν ἐδῶ, ὅταν θὰ φύγη ἀπὸ τὴν Ἱερουσαλὴμ θὰ ἀναχωρῇ ὡς προσκυνητῆς καὶ ἀναχωρεῖ μὲ ἕνα φρόνημα ἀναγεννημένος πνευματικά. Ἀλλὰ καὶ ἀναφερόμενος στοὺς Χριστιανούς, στοὺς πιστούς μας, φεύγει, ἐπιστρέφει μὲ ἐνισχυμένο τὸ ἐκκλησιαστικό του φρόνημα.

Καὶ αὐτὸ ἐπιτυγχάνεται ἐδῶ γιατί; Διότι εἶναι ὁ μοναδικὸς χῶρος, ὁ ὁποῖος διατηρεῖ τὴν θρησκευτική του ἀτμόσφαιρα καὶ αὐτὴ ἡ θρησκευτικὴ ἀτμόσφαιρα δὲν ἐκπηγάζει μόνο ἀπὸ τὴν χριστιανικὴ παρουσία καὶ μαρτυρία τῆς ἁγίας πόλεως, τῆς Ἱερουσαλήμ, ἀλλὰ ἐκπηγάζει καὶ ἀπὸ τὴν μαρτυρία τῶν ἄλλων ἐδῶ θρησκευτικῶν ὀντοτήτων καὶ κοινοτήτων, ὅπως εἶναι ἡ ὀντότης τοῦ Ἰσλὰμ καὶ ἡ ὀντότης τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, ποὺ γι’ αὐτοὺς ὑπάρχουν τὰ ἱερὰ προσκυνήματα, ἀλλὰ καὶ γι’ αὐτοὺς ἐξίσου ἡ Ἱερουσαλὴμ εἶναι πόλις καθαρὰ πνευματικὴ καὶ καθαρὰ θρησκευτική. Καὶ ἐδῶ ἀκριβῶς εἶναι ἡ δύναμη τῆς Ἱερουσαλὴμ στὸ ὅτι συμβάλλει στὸ νὰ ἀπαλλαγὴ ὁ κάθε ἄνθρωπος ἀπὸ αὐτὸ τὸ ὁποῖο ὑποφέρει ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος, καὶ αὐτὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ὑποφέρει ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος κατὰ τὴν γνώμη μου εἶναι ἡ σύγχυσις. Καὶ ἡ Ἱερουσαλὴμ συμβάλλει πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση, δηλαδὴ νὰ ἀπαλλάσση τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ κάθε εἴδους σύγχυση. Καὶ τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι ἐδῶ πλέον βρίσκεται κανεὶς ἀντιμέτωπος μὲ μιὰ ἄλλη πραγματικότητα. Διότι ἐδῶ καταγγέλλεται τὸ Πάθος, καταγγέλλεται ἡ Σταύρωσις, ἀλλὰ καὶ ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ. Ἐπὶ πλέον ἐδῶ καταγγέλλεται, ὅπως εἴπαμε, καὶ τὸ πάθος, ὁ θάνατος τῶν Προφητῶν, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀναστάσιμο καὶ σωτηριῶδες μήνυμά τους, τὸ ὁποῖο ἔλαβε σάρκα καὶ ὀστᾶ ἐν τὼ προσώπῳ τοῦ Θεοῦ Λόγου, τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Δὲν θέλω νὰ σᾶς κουράσω περισσότερο. Εἶναι, εἰλικρινά, ἰδιαίτερη ἡ χαρά μας, ἀλλὰ καὶ ἡ συγκίνησή μας ποὺ σᾶς ὑποδεχόμεθα εἰς τὸν Πανάγιο Τάφο, ἐδῶ εἰς τὴν Ἁγία Πόλη καὶ εἰς τὸ παλαίφατο Πατριαρχεῖο τῶν Ἱεροσολύμων.

Καὶ εἶναι ἰδιαίτερη ἡ χαρά μας, διότι ἔχομεν ἐν μέσῳ ἡμῶν ἐκλεκτὸν Ἱεράρχην τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ γενικότερα τῆς Ἐκκλησίας μας. Καὶ σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας ἔχει ὄντως ἀνάγκη τοῦ θεολογικοῦ λόγου, ἀλλὰ ποίου θεολογικοῦ λόγου; Τοῦ θεολογικοῦ λόγου τοῦ φρονήματος τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Διότι ἀπεδείχθη καὶ ἀποδεικνύεται καθημερινῶς ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι κατόρθωσαν, μὲ τὸν φωτισμὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πάντοτε, νὰ ἐνσαρκώσουνε τὸ σωτηριῶδες ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, τὸ μεταμορφωτικὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὸ ἀναστάσιμο ἔργο καὶ τὴν ἀποστολὴ τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ αὐτὸ τὸ λέγω διότι σήμερα ἑκατομμύρια ἀνθρώπων ποὺ ὀνομάζονται Χριστιανοί, βρίσκονται σὲ μιὰ πολὺ δύσκολη θέση, σὲ μιὰ κατάσταση ἀπογοητεύσεως, δεδομένου ὅτι οἱ Ἐκκλησίες τους ἀπέτυχαν στὸ νὰ φέρουν εἰς πέρας τὴν μεγάλη αὐτὴ ἀποστολὴ τῆς σωτηρίας καὶ τῆς θεραπείας, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐμᾶς ἐδῶ ἡ Ἱερουσαλὴμ μᾶς δίδει δύναμη. Γιατί; Διότι ἡ καρδιὰ τῆς Ἱερουσαλὴμ καθ’ ἡμᾶς εἶναι ὁ Πανάγιος Τάφος, ὁ Τάφος τοῦ Χριστοῦ. Καὶ ἡ ζωὴ βρίσκεται ἐν τάφῳ καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἀκριβῶς, ἀπὸ τὸν Γολγοθᾶ καὶ τὸν Τάφο τοῦ Χριστοῦ ἀντλοῦμε τὴν ἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεως. Καὶ εἶναι ἡ ἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεως, ἡ ὁποία δὲν εἶναι μόνο παροῦσα σὲ μᾶς θεολογικῶς καὶ θεωρητικῶς, ἀλλὰ καὶ πρακτικῶς. Δηλαδὴ ὁ ἴδιος ὁ Τάφος, ὁ ἴδιος ὁ Γολγοθᾶς, ὁ τόπος τῆς Σταυρώσεως, καὶ τὸ Καινὸ μνῆμα, ὁ Πανάγιος Τάφος τοῦ Χριστοῦ πάντοτε μᾶς δίδουν τὰ μαρτύρια τῆς ἐλπίδος τῆς Ἀναστάσεως καὶ μὲ αὐτὴ τὴν ἐλπίδα συνεχίζουμε κι ἐμεῖς ἐδῶ τὴν ἀποστολή μας.

Εὐχαριστοῦμε πάρα πολύ, Σεβασμιώτατε, γιὰ τὰ λόγια σας, γιὰ τὴν ἀγάπη σας, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν πρωτοβουλία ποὺ εἴχατε νὰ ἡγηθῆτε αὐτῆς τῆς προσκυνηματικῆς θεωρίας καὶ εὐχόμεθα πλέον οἱ προσκυνηματικὲς αὐτὲς θεωρίες νὰ αὐξηθοῦν καὶ νὰ ἐντατικοποιηθοῦν καὶ τοῦτο πρὸς ὄφελος πάντων ἡμῶν καὶ πρὸς ὄφελος τοῦ Γένους μας καὶ τῶν πιστῶν μας καὶ τοῦ Ἔθνους μας.

Ἔχει ἀποδειχθῇ ὅτι ἑκατοντάδες ἢ μᾶλλον χιλιάδες προσκυνητές, οἱ ὁποῖοι ἦρθαν ἀπὸ τὰ διάφορα μέρη τῆς Ἑλλάδος, ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι γιὰ πολλοὺς καὶ διαφόρους λόγους εἶχαν κάποια προκατάληψη, τέλος πάντων κρατοῦσαν κάποια ἀπόσταση ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, ὀσάκις ἦρθαν στὰ Ἱεροσόλυμα ἐπέστρεψαν πλέον κήρυκες τοῦ Εὐαγγελίου, κήρυκες τῶν ὅσων εἶδον καὶ ἤκουσαν καὶ πράγματι ἐπῆλθε πραγματικὴ μεταστροφὴ σ’ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους. Ποὺ αὐτὸ ἀποδεικνύει ἐπιπλέον ὅτι ἡ μοναδικὴ ἐγγύησις γιὰ ὅλους μας, ὁ μόνος χῶρος μέσα στὸν ὁποῖον ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται ἀπόλυτο σεβασμό, σεβασμὸ πρὸς τὸ πρόσωπό του, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, καὶ σεβασμὸ πρὸς τὴν ἀκεραιότητά του καὶ τὴν ἐλευθερία του εἶναι ἡ Ἐκκλησία, καὶ μάλιστα ἡ Ὀρθόδοξος ἡμῶν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία, θὰ τολμήσω νὰ πὼ κάτι, ἡ ὁποία Ἐκκλησία ὅμως, τὸ φρόνημα τῆς Ἐκκλησίας ποὺ ἐκφράζεται μὲ τὸν ἕλληνα νοῦ, ὄχι κατ’ανάγκην μὲ τοὺς Ἕλληνες, ἀλλὰ μὲ τὸν ἕλληνα νοῦ.

Εὐχαριστῶ.

Τὴν εὐχή Σας!

(Ἀμέσως μετὰ τὸ κέρασμα)

Ἔχουμε μεθ’ ἡμῶν καὶ τὸν κ. Πέτρο Κυριακίδη καὶ τὸν κ. Λαυρεντιάδη, οἱ ὁποῖοι συνεχίζουν τὴν μεγάλη αὐτὴ παράδοση τῆς εὐλαβείας καὶ τῆς ἀγάπης, τῆς ἀφοσιώσεως τοῦ Γένους μᾶς πρὸς τὰ Πανάγια Προσκυνήματα καὶ τὸν Πανάγιο Τάφο. Καὶ ἡ παράδοση αὐτὴ εἶναι ὅτι τὰ Πανάγια προσκυνήματα διετηροῦντο πάντοτε μὲ τὴν προσφορὰ καὶ μὲ τὶς δωρεὲς καὶ τὶς εὐεργεσίες τῶν πιστῶν μας, καὶ κυρίως τῶν πιστῶν τοῦ Γένους μας καὶ τοῦ Ἔθνους μας. Νὰ γιατί λέγομε ὅτι τὸ Γένος μας ἔχει ἀποκτήσει αὐτοφυῆ προνόμια καὶ δικαιώματα. Διότι ἂν δὲν ὑπῆρχε τὸ Γένος ποιός θὰ συνέβαλε, ποιός θὰ ἐρχότανε ἀρωγὸς στὴν συντήρηση, στὴν διαφύλαξη, στὴν ἀναστήλωση, στὴν ἀνακαίνιση τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων, τὰ ὁποῖα εἴπαμε, μέχρι σήμερα διατηροῦνται ὡς χῶροι λατρευτικοί, ὡς χῶροι λειτουργικοί;

Ἡ μέριμνα καὶ οἱ ὑποχρεώσεις τοῦ Πατριαρχείου εἶναι πολλαπλές, διότι δὲν περιορίζονται μόνο στὸν χῶρο τῶν Προσκυνημάτων, τὴν διατήρηση καὶ τὴν διαφύλαξη τῶν Προσκυνημάτων ὡς χώρων λειτουργικῶν, τὸ ἐπαναλαμβάνω αὐτό, ἀλλὰ ἐπεκτείνεται καὶ στὴν πνευματική του μέριμνα. Καὶ ἂν δὲν ὑπῆρχε ἐδῶ τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων, ἂν δὲν ὑπῆρχε ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότητα, δὲν θὰ ὑπῆρχε καὶ ἡ χριστιανικὴ παρουσία. Καὶ αὐτὸ σήμερα ἀναγνωρίζεται ὅσο ποτὲ ἄλλοτε...

Σήμερα δὲ τὸ Πατριαρχεῖο, γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἱστορία του ἴσως, βρίσκεται ὑπὸ τρεὶς πολιτικὲς ἐπικράτειες: τοῦ Ἰσραήλ, τῆς Παλαιστινιακῆς αὐτονομίας, τοῦ Χασιδιτικοῦ Βασιλείου τῆς Ἰορδανίας, ἀλλὰ καὶ τῶν Ἐμιράτων τώρα. Ὁπότε ἀντιλαμβάνεσθε ποιά εἶναι ἡ ἀποστολὴ τοῦ Πατριαρχείου. Εἶναι πολλαπλῆ καὶ πολυσχιδής, δεδομένου ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν μέριμνα τὴν ποιμαντική, τὴν μέριμνα τὴν προσκυνηματική, διαδραματίζει κι ἕναν ἄλλο πολὺ πιὸ σημαντικὸ καὶ βαθύτερο ρόλο τὸ Πατριαρχεῖο: Καὶ εἶναι ὁ ρόλος τοῦ ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴν διατήρηση τοῦ καθεστῶτος τῶν Ἱεροσολύμων. Δηλαδὴ ἐὰν δὲν ὑπῆρχε τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων, τὸ καθεστὼς τῆς Ἱερουσαλήμ, τὸ δημογραφικὸ ἀλλὰ καὶ τὸ φυσικὸ καὶ τὸ πολιτισμικὸ καὶ τὸ θρησκευτικὸ δὲν θὰ ἦταν αὐτὸ τὸ ὁποῖο ὅλοι μας ἀπολαμβάνουμε σήμερα. Γιατί; Διότι τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων εἶναι ὄχι μόνο πνευματικὸς διάδοχος καὶ κληρονόμος τῆς μεγάλης πνευματικῆς κληρονομιᾶς, ἀλλὰ εἶναι ἐπίσης καὶ ὁ φυσικὸς κληρονόμος μιᾶς φυσικῆς κληρονομιᾶς.

Κατηγοροῦν τὸ Πατριαρχεῖο ὅτι ἔχει περιουσίες, ὅτι ἔχει κτήματα κλπ. Κανεὶς ὅμως δὲν τολμάει, οὔτε παίρνει νὰ πὴ τὸν λόγο, νὰ πὴ ἀπὸ ποὺ εἶναι αὐτὲς οἱ περιουσίες, τί εἶναι αὐτὰ τὰ κτήματα. Εἶναι ἀκριβῶς ἡ φυσικὴ κληρονομιά, τὴν ὁποῖα ἔλαβε. Ἀπὸ ποιούς τὴν κληρονόμησε; Ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς αὐτοκράτορες, ὅταν πλέον τὸν 7ο αἰῶνα ὁ αὐτοκράτορας Ἡράκλειος μὲ τὴν ἐπέλαση τῶν Ἀράβων ἐγκαταλείπει τοὺς Ἁγίους Τόπους, ἐγκαταλείπει τὸν χῶρο τῆς Παλαιστίνης καὶ τὰ ἡνία πλέον τὰ ἀναλαμβάνει ὡς Ἐθνάρχης ὁ τότε Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Σωφρόνιος, ὁ μέγας αὐτὸς ἡγέτης, ὁ μέγας αὐτὸς θεολόγος, ὁ ὁποῖος σφραγίζει τὴν νέα ἐποχή, τὴν νέα ἱστορικὴ περίοδο, ποὺ ἀρχίζει γιὰ τὴν Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων.

Καὶ ἡ φυσικὴ αὐτὴ κληρονομιὰ ποιά εἶναι; Εἶναι αὐτὰ τὰ ὁποῖα βλέπετε, αὐτὰ τὰ ὁποῖα ψηλαφῆτε οἱ ἴδιοι. Τὰ Προσκυνήματα δὲν τὰ ἀγοράσαμε, οὔτε τὰ οἰκειοποιηθήκαμε κατὰ περίεργο τρόπο. Τὰ Πανάγια Προσκυνήματα ποιοί τὰ ἀνέδειξαν; Οἱ Βυζαντινοὶ αὐτοκράτορες, ἡ ἁγία Ἑλένη, τὸ Τάγμα τῶν Σπουδαίων, ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότητα, ἡ ὁποία ἐγκατεστάθη καὶ ἀνέλαβε τὴν διαφύλαξη, τὴν διατήρηση καὶ τὴν λατρεία τῶν τόπων.

Αὐτὴ εἶναι ἡ φυσικὴ κληρονομιά. Ὁ Ναὸς τῆς Ἀναστάσεως, ἡ Βασιλικὴ τῆς Βηθλεέμ, ὅλα τὰ ἄλλα Προσκυνήματα ποὺ μέχρι σήμερα σώζονται. Αὐτὴ εἶναι ἡ φυσικὴ κληρονομιά, τὴν ὁποῖα ἐμεῖς προσπαθοῦμε νὰ διαφυλάξουμε καὶ αὐτὴ τὴν κληρονομιὰ τὴν ἐπηύξησαν οἱ Ἁγιοταφίτες Πατέρες ἐδῶ μὲ τὸ αἷμα τους, μὲ τὴν ἀφοσίωσή τους πρὸς τὸν Χριστό, ἀλλὰ κυρίως μὲ τὶς προσφορὲς τῶν εὐλαβῶν προσκυνητῶν καὶ τοῦ Γένους μας γενικότερα. Ὅταν τὸ Γένος μας ἦτο ὑπὸ ὀθωμανικὴ πλέον δουλεία οἱ πάντες προσέτρεχον στοὺς ἀγῶνες ποὺ ἔδινε ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότητα γιὰ τὴν διασφάλιση τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων, στοὺς ἀγῶνες ἐναντίον τῶν ἄλλων ἐθνῶν καὶ ἄλλων, δυστυχῶς, Χριστιανῶν ποὺ προσπαθοῦσαν νὰ κατακτήσουν καὶ νὰ ἁρπάξουν τὰ Πανάγια Προσκυνήματα. Ποιοί ἔτρεχαν; Ποιοί ἦταν ἀρωγοί; Ἦταν οἱ λόγιοι τοῦ Ἔθνους μας καὶ ὄχι μόνο, οἱ ἁπλοῖ ἄνθρωποι καὶ οἱ πιὸ φτωχοὶ ἄνθρωποι ἔδιναν ὅ,τι μποροῦσαν γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ βοηθήσουμε τὰ Πανάγια Προσκυνήματα, νὰ διαφυλαχθοῦν καὶ νὰ μείνουν στὰ χέρια τῆς Ρωμηοσύνης.

Τὰ λέγω αὐτὰ γιὰ νὰ ἐπισημάνουμε τὸ ρόλο τὸν ὁποῖο διαδραμάτισε διὰ μέσου τῶν αἰώνων καὶ διαδραματίζει μέχρι σήμερα καὶ ἐξακολουθεῖ, τὸ Γένος μας καὶ τὸ Ἔθνος μας.

Καὶ πάλι νὰ σᾶς εὐχαριστήσουμε κ. Κυριακίδη καὶ κ. Λαυρεντιάδη καὶ εὐχόμαστε ὁ Θεὸς νὰ σᾶς δίνη δύναμη γιὰ νὰ ἐνδιαφέρεσθε καὶ νὰ ἐνισχύετε τὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὰ Πατριαρχεῖα τῆς Ἀνατολῆς. Τὰ ὁποῖα Πατριαρχεῖα, πιστεύω ἀκράδαντα, ὅτι εἶναι αὐτὰ τὰ ὁποῖα συνέβαλαν καὶ συμβάλλουμε στὴν ἑνότητα καὶ τὴν συνοχὴ τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἂν δὲν ὑπῆρχε ἡ Ἐκκλησία γενικότερα, ἂν δὲν ὑπῆρχαν τὰ Πατριαρχεῖα, μὲ κορυφαῖο τὸ Πατριαρχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἀμφιβάλλω ἂν ὁ Ἑλληνισμὸς θὰ μποροῦσε νὰ διατηρήση τὴν οἰκουμενικότητά του ἢ τὴν συνοχή του, τὴν ἑνότητά του.

Κυριακίδης: Εὐχαριστοῦμε πάρα πολὺ Μακαριώτατε, γιὰ τὰ τόσο ἀρχοντικά σας λόγια, ἂν καὶ ἐγὼ δὲν ἀξίζω τίποτα. Ἐν τούτοις μὲ τὶς φτωχές μας δυνάμεις τόσο ὁ κ. Λαυρεντιάδης, ὅσο κι ἐγὼ εἴμαστε στὴν διάθεσή σας γιὰ ὅποιο ἔργο θέλετε νὰ βοηθήσουμε καὶ νὰ ἐνισχύσουμε μὲ τὴν εὐχή σας!

Πατριάρχης: Εὐχαριστοῦμε πάρα πολύ!

Κυριακίδης: Μοῦ ἐπιτρέπετε, ἂν καὶ ὁ Σεβασμιώτατος Δέσποτας δὲν περίμενε νὰ τὸ ἀκούση ἀπὸ ἐμένα, ἀλλὰ τὰ συγγράμματά του εἶναι ὑπέροχα πραγματικὰ καὶ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν ἐντρυφῶ στὴν ὑπέροχη καὶ πραγματικὰ ὀρθόδοξη πνευματικότητα, ἡ ὁποία τὰ διατρέχει καὶ ἔχω ὠφεληθῇ τὰ μέγιστα. Εὐχαριστοῦμε πάρα πολὺ ποὺ ὑπάρχετε καὶ ποὺ γράφετε αὐτὰ τὰ ὑπέροχα βιβλία.

Πατριάρχης: Συνεχίζει τὸ μεγάλο ἔργο τοῦ ρηξικελεύθου πατερικοῦ Πατρός, τοῦ μακαριστοῦ πατρὸς Ἰωάννου τοῦ Ρωμανίδη, ὁ ὁποῖο πράγματι ἦτο καινοτόμος, ἀλλὰ τὸ κήρυγμά του ἦταν τολμηρό, διότι εἶχε νὰ ἀντιπαλαίση μὲ πάρα πολλὲς δυνάμεις...

Μητροπολίτης Ἰερόθεος: ...Ἄλλωστε τὰ περὶ Ρωμηοσύνης ὁ Ρωμανίδης ἐδῶ τὰ ἔμαθε. Ἐδῶ καὶ στὸ Λίβανο. Ὅταν δηλαδὴ ἦρθε ἀπὸ τὴν Ἀμερικὴ νὰ διδάξη στὴν Ἑλλάδα εἶχε κάποιες προσδιορίσεις γύρω ἀπὸ αὐτὸ τὸ θέμα, ἀλλὰ ὅταν πῆγε στὸ Μπαλαμὰντ νὰ διδάξη καὶ ἄκουσε ροὺμ ὄρθοδοξ, ἀραβόφωνοι ὀρθόδοξοι κλπ. ἦρθε ἐδῶ καὶ διετύπωσε αὐτὴ τὴν θεωρία. Ὁ τόπος αὐτὸς εἶναι πηγὴ ἐμπνεύσεως. Γιὰ ὅλους μας, δηλαδή.

Πατριάρχης: Γιὰ ὅλους.

Μητροπολίτης Ἰερόθεος: Οἱ Πατέρες, ὅπως ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, λέει τί εἶναι ὁ Τάφος τοῦ Χριστοῦ, τί εἶναι ἡ θεωρία. Μοῦ ἔκανε ἐντύπωση αὐτὸ ποὺ λέτε «προσκυνηματικὴ θεωρία» γιὰ νὰ φθάσουμε στὴν θεωρία τὴν πνευματική. Αὐτὸ εἶναι τὸ σημαντικό. Αὐτὸ εἶναι ὁλόκληρη θεολογία.

Πατριάρχης: Αὐτὴ ἦταν ἡ προοπτικὴ τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱεροσολύμων γιὰ τοὺς προσκυνητές. Ὅταν ἔρχονται οἱ προσκυνητὲς καὶ δὲν ἔχουν ὁδηγό, ἀρχιερέα, ἱερέα, ἀναλαμβάνει τὸ Πατριαρχεῖο μὲ ἱερέα καὶ γίνεται ἡ προσκυνηματικὴ θεωρία. Ὑπάρχει μία ἰδιαίτερη ἀκολουθία, ὑπάρχουν εἰδικὰ τροπάρια σὲ κάθε προσκύνημα. Πρῶτα ἀπ' ὅλα μέσα στὸν Πανάγιο Τάφο. Ἐντὸς τοῦ Παναγίου Τάφου, ἀναγινώσκεται τὸ Εὐαγγέλιο, προσκυνοῦνε, ἐν συνεχείᾳ γίνεται ἡ περιήγησις καὶ σὲ κάθε μέρος στὸν Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως ἀναγινώσκεται τὸ Εὐαγγέλιο. Μετὰ ψάλλονται τὰ τροπάρια καὶ καταλήγουν στὸ Γολγοθᾶ καὶ ἐκεῖ γίνεται ὁμιλία. Τὸ ἴδιο καὶ τώρα συνεχίζεται αὐτὴ ἡ προσκυνηματικὴ θεωρία.

Μητροπολίτης Ἰερόθεος: Νομίζω, ὅτι αὐτὸ ποὺ λέγεται στὸ Συνοδικὸ τῆς Ὀρθοδοξίας ὅτι διὰ τῶν ἱερῶν εἰκόνων καὶ τῶν κτισμάτων ἁγιάζονται καὶ οἱ ὀφθαλμοὶ διὰ τῆς θεωρίας τῶν ὁρωμένων...

Πατριάρχης: Ἐδῶ, ἂν δὲν ἔχης ταυτότητα θρησκευτική, ἂν δὲν ἀνήκης κάπου, δὲν ἔχεις ὅραμα. Διότι ὅποιος ἔρχεται στὰ Ἱεροσόλυμα βλέπει διάφορα καὶ ποικίλα θρησκευτικὰ σύμβολα καὶ ἀναζητᾶ τὸ δικό του...

Μητροπολίτης Ἰερόθεος:Καὶ φαίνεται καὶ ἡ διαφορά τους. Τὸ ἦθος, τὸ βάθος, τὸ φρόνημα.

Πατριάρχης: Ἀκριβῶς. Καὶ τὸ πιὸ βασικὸ καὶ τὸ πιὸ οὐσιαστικὸ ὁ λόγος ὑπάρξεως ὅλων ἐδῶ τῶν ἐθνῶν, τῶν λαῶν καὶ τῶν ὁμολογιῶν, τῶν ἐκκλησιῶν εἶναι καθαρὰ λόγος θρησκευτικός. Γι' αὐτὸ καὶ βλέπει ὅτι τὸ μεγάλο μυστήριο ἐδῶ εἶναι τὸ ὅτι ἡ Ἱερουσαλὴμ καὶ οἱ Ἅγιοι Τόποι δὲν συμβάλλουν οἰκονομικὰ ἢ στρατιωτικὰ ἢ πολιτικὰ ἢ ὄ τιδήποτε ἄλλο συμφέρον. Εἶναι καθαρὰ γιὰ λόγους θρησκευτικούς, ποὺ ὅλοι εὑρίσκονται ἐδῶ. Διότι ὅλοι ἀναζητοῦν τὶς ρίζες τους. Ἀναζητοῦν τὸ σημεῖο ἀναφορᾶς τους καὶ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἀναφορᾶς εἶναι ἡ Ἱερουσαλήμ. Εἴτε μιλᾶμε γιὰ Χριστιανούς, εἴτε γιὰ Μουσουλμάνους, εἴτε γιὰ τοὺς Ἑβραίους. Καὶ γι' αὐτὸ τὸ λόγο μᾶλλον ἡ ἐπίλυσις ὅλης αὐτῆς τῆς κρίσης, τῶν διενέξεων, τῶν πολιτικῶν καὶ τῶν πολεμικῶν, ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα. Διότι ἐδῶ ἄρχισε ἡ ἱερὰ ἱστορία, ἀλλὰ καὶ ἐδῶ θὰ καταλήξη. Εἶναι ἀναπόφευκτο. Τουλάχιστο αὐτὸ ἀποδεικνύουν τὰ πράγματα. Ἀλλὰ εἶναι δύσκολο νὰ τὸ καταλάβη κανείς.

Σεβασμιώτατος: Καὶ ἐπεκτείνεται, Μακαριώτατε, γενικότερα καὶ στὴν Εὐρώπη. Ὅταν ὁ Πὼλ Βαλερὺ τόνιζε τὰ τρία γνωρίσματα γιὰ τὸν Εὐρωπαϊκὸ κόσμο, ἤτοι τὴν Ἱερουσαλὴμ μὲ τὴν ἱερὰ ἱστορία, τὴν Παλαιὰ καὶ τὴν Καινὴ Διαθήκη, τὴν Ἀθήνα μὲ τὴν φιλοσοφία καὶ μὲ τὴν θρησκευτικότητα καὶ τὴν Ρώμη μὲ τὸ δίκαιο, αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἐννοοῦσε εἶναι χῶρος ἑνότητος ἀκόμη καὶ τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς δυτικῆς παραδόσεως

Πατριάρχης: Εἶναι γεγονός. Σ’ αὐτὸ ποὺ λέτε μιὰ λεπτομέρεια θὰ σᾶς πώ. Ἔχει σημασία. Μὲ κάλεσαν σὲ ἕνα Διαθρησκειακὸ Συνέδριο στὸ Λονδῖνο, καὶ ἐπέμεναν. Τοὺς λέγω, δὲν μπορῶ ἔχω πολλὲς ὑποχρεώσεις. Αὐτοὶ ἐπέμεναν. Γιὰ ποιό λόγο ἐπέμεναν; Διότι ἤθελαν τὴν δική μου παρουσία ὡς ἐκπροσώπου ὅλων τῶν Χριστιανῶν στὴν Μέση Ἀνατολή. «Ἐδῶ θέλουμε τὴν Ἱερουσαλήμ. Ἐσεῖς εἶσθε ἡ Ἱερουσαλήμ».–