Βιβλιοπαρουσίαση: Κώστα Σαρδελῆ «Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τὴν Δευτέρα 14 Ἀπριλίου, στὴν Αἴθουσα τῶν Ἐκδόσεων «Ἁρμὸς» στὴν Ἀθήνα, ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ἰερόθεος καὶ ὁ συγγραφέας Παναγιώτης Σωτῆρχος παρουσίασαν τὸ βιβλίο τοῦ ἀειμνήστου Κώστα Σαρδελῆ μὲ τίτλο «Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας», ποὺ ἀναφέρεται στὴν Ρωμανία-Βυζαντινή Αὐτοκρατορία. Δημοσιεύουμε στὴν συνέχεια τὴν ὁμιλία τοῦ Σεβασμιωτάτου.

***

Παρὰ τὸν μεγάλο φόρτο ἐργασίας, τελικὰ δέχθηκα νὰ ἔλθω ἐδῶ σήμερα καὶ νὰ παρουσιάσω ἐν ὀλίγοις τὸ βιβλίο τοῦ ἀειμνήστου Κώστα Σαρδελὴ μὲ τίτλο «Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας» καὶ ὑπότιτλο «Ἡ τραγωδία τῆς σκλαβωμένης Ρωμηοσύνης».

Ἡ ὑπερπροσπάθεια τὴν ὁποία ἔκανα γιὰ νὰ ἔλθω κοντά σας προκλήθηκε ἀπὸ τρεῖς παράγοντες: τὸν συγγραφέα, ποὺ τὸν γνώριζα καὶ ἐκτιμοῦσα τὸν χαρακτῆρα του καὶ τὴν παράδοση ποὺ τὸν ἐνέπνεε, τὸ θέμα ποὺ εἶναι πάρα πολὺ ἐνδιαφέρον καὶ μὲ ἀγγίζει προσωπικά, ἀλλὰ καὶ τὶς ἐκδόσεις «Ἁρμὸς» γιὰ τὴν προσφορά τους στὴν Ἐκκλησία, τὴν παράδοσή της, τὰ γράμματα καὶ τὴν κοινωνία.

Τὰ ὅσα θὰ παρουσιάσω εἶναι πενιχρὰ σὲ σχέση μὲ τὸ θέμα ποὺ ἀναλύεται στὸ βιβλίο, ποὺ παρουσιάζεται σήμερα.

1. Ὁ συγγραφεὺς τοῦ βιβλίου

Νομίζω ὅτι στὴν ἀρχὴ πρέπει νὰ λεχθοῦν μερικὰ γιὰ τὸν ἀείμνηστο Κώστα Σαρδελή. Πρὶν πολλὰ χρόνια τὸν εἶδα γιὰ πρώτη φορὰ σὲ ἕνα ντοκυμαντὲρ νὰ μιλᾶ γιὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλὸ καὶ μοῦ ἔκανε μεγάλη ἐντύπωση ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἐκφραζόταν. Στὴν συνέχεια διάβασα μερικὰ κείμενά του ποὺ διακρίνονται γιὰ τὴν ρωμαίϊκη παράδοση καὶ τὴν μαχητικότητα. Τέλος τὸν γνώρισα καὶ προσωπικὰ καὶ μάλιστα ἤμασταν εἰσηγητὲς σὲ ἕνα Ρουμελιώτικο Συνέδριο.

Ὁ Κώστας Σαρδελὴς ἦταν γνήσιος Ρουμελιώτης καὶ ὡς πρὸς τὴν παράδοση, τὴν ὁποία μετέφερε στὰ βιβλία του, καὶ ὡς πρὸς τὴν εὐαισθησία ποὺ τὸν διέκρινε, ἀλλὰ καὶ ὡς πρὸς τὴν ντομπροσύνη καὶ μαχητικότητά του. Ἀπόφοιτος τῆς Παντείου ἀσχολήθηκε μὲ τὴν δημοσιογραφία κάτω ἀπὸ τὴν καθοδήγηση τοῦ Σπύρου Μελᾶ. Καλλιέργησε τὴν λογοτεχνία, ἦταν μέλος λογοτεχνικῶν Σωματείων καὶ βραβεύθηκε ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν στὴν πεζογραφία. Παράλληλα ἔλαβε δύο κρατικὰ βραβεῖα λογοτεχνίας καὶ τιμητικὸ δίπλωμα μαζὶ μὲ χρηματικὴ χορηγία ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ.

Αὐτὰ τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματά του φαίνονται ἔκδηλα στὰ βιβλία του, τὰ ὁποῖα διακρίνονται ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἐνημέρωση, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν λογοτεχνικὸ τρόπο διατύπωσης τῶν σκέψεών του. Εἶναι βιβλία γιὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό, γιὰ τὸν Μάξιμο τὸν Γραικό –στὴν οὐσία Βατοπαιδινό– γιὰ τὸν Κύριλλο καὶ Μεθόδιο, τοὺς Φωτιστές των Σλαύων, γιὰ τὸν Θεοφάνη τὸν Ἕλληνα στὴν Ρωσία, γιὰ τὴν Ρωμηοσύνη καὶ τὴν παράδοσή της, γιὰ τὸν Κόντογλου κλπ.

Ὁ Κώστας Σαρδελὴς ἦταν ἕνας μαχητῆς τῆς δημοσιογραφίας, τῆς λογοτεχνίας καὶ τῆς ρωμαίϊκης παράδοσης, ἡ ὁποία διακρίνεται σαφέστατα ἀπὸ τὴν δυτικὴ καὶ ἀνατολικὴ παράδοση, γιατί ἔχουν διαφορετικὴ θεολογία, ἀνθρωπολογία καὶ κοινωνιολογία.

2. Τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου

Θεωρῶ ὅτι τὸ βιβλίο τὸ ὁποῖο παρουσιάζουμε σήμερα, τὸ ὁποῖο κατὰ τὸν συγγραφέα «ἀπευθύνεται στὸ εὐρύτερο φιλομαθὲς ἀναγνωστικὸ κοινό», ἀποτελεῖ καρπὸ ὥριμης συγγραφικῆς παραγωγῆς ποὺ διακρίνεται ἀπὸ τὰ γνωρίσματα ποὺ ἀνέφερα πιὸ πάνω. Πρόκειται γιὰ ἀπαύγασμα τῆς ὅλης ἐρευνητικῆς ἐργασίας του, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ τῆς ἀγάπης του γιὰ τὸ ἀντικείμενο μὲ τὸ ὁποῖο ἀσχολεῖται. Ἂν αὐτὸ τὸ συμπέρασμά μου ὀφείλεται στὴν πρόσφατη ἀνάγνωση τοῦ νέου αὐτοῦ βιβλίου, ἂς τὸ ἐκτιμήσετε ἐσεῖς. Πάντως πρόκειται γιὰ βιβλίο ποὺ περιέχει πλούσιο ἱστορικὸ ὑλικό, τὸ ὁποῖο ὁ συγγραφέας του ἀξιολογεῖ κατάλληλα. Ἀπαιτεῖται μελέτη ἀπὸ τὴν ὁποία θὰ ἀποκομίση κανεὶς πολλά.

Τὸ βιβλίο διαρθρώνεται σὲ δέκα κεφάλαια, μέσα στὰ ὁποῖα πάλλεται καὶ σκιρτᾶ κυριολεκτικὰ τὸ «πνεῦμα» τοῦ συγγραφέα καὶ ζωντανεύεται ὅλη ἡ παράδοση τῆς Χριστιανικῆς Ρωμανίας. Ὁ ὅρος Ρωμανία χρησιμοποιεῖται ἀκόμη ἀπὸ τὸν 4ο αἰῶνα, ὅπως φαίνεται στὰ ἔργα τοῦ Μ. Ἀθανασίου. Στὴν ἐπιστολὴ τοῦ «Πρὸς τοὺς ἀπανταχοῦ μοναχοὺς περὶ τῶν γεγενημένων παρὰ τῶν Ἀρειανὼν ἐπὶ Κωνσταντίου» γράφει: «...καὶ οὐχ ὅτι ἀποστολικὸς ἐστι θρόνος ἠδέσθησαν, οὐδ' ὅτι ἡ μητρόπολις ἡ Ρώμη της Ρωμανίας ἐστὶν ἠυλαβήθησαν».

Τὸ πρῶτο κεφάλαιο ἀναφέρεται στὸν ρόλο τῶν Φράγκων μὲ τὴν κατάκτηση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους τὴν 12η Ἀπριλίου 1204, ποὺ ὁδήγησε στὴν κατάκτηση τῆς Ρωμανίας ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. Οἱ Φράγκοι πέραν τοῦ ὅτι ἀποδυνάμωσαν τὴν Χριστιανικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία καὶ ἄνοιξαν τὴν πόρτα στοὺς Ὀθωμανούς, συγχρόνως μόλυναν τὴν Ἀνατολὴ μὲ τὴν κοινωνικο-οἰκονομικὴ νόσο στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος ποὺ εἶναι ὁ φεουδαλισμὸς καὶ ἡ φεουδαρχία.

Τὸ δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τὴν πρώτη περίοδο μετὰ τὴν Ἅλωση τῆς Πόλης καὶ τῆς Αὐτοκρατορίας στοὺς Ὀθωμανούς. Γίνεται λόγος γιὰ τὰ λεγόμενα προνόμια, γιὰ τὴν δύναμη τῶν Ἑβραίων στοὺς ἰσχυροὺς τοῦ Κράτους, καὶ στὴν διαχείριση τῶν ἰδιωτικῶν ὑποθέσεων τῶν ὑπουργῶν τοῦ Σουλτάνου, στὴν δράση τῶν λογίων στὴν Δύση καὶ στὴν βοήθεια ποὺ προσέφεραν στὸ ὑπόδουλο Γένος οἱ λεγόμενοι ἀνθενωτικοί.

Τὸ τρίτο κεφάλαιο ἀναπτύσσει τὴν μεγάλη ἀξία τοῦ πολιτιστικοῦ πλούτου της Ρωμηοσύνης, ποὺ ἀντιπαραβάλλεται στὴν βαρβαρότητα τῶν δύο τυράννων, τῶν Βενετῶν καὶ Ὀθωμανῶν. Ὁ Ρωμηὸς μὲ τὸν ἀνώτερο πολιτισμό του παρέμεινε ἀδούλωτος καὶ ἐλεύθερος. Ὁ ἰδιαίτερος αὐτὸς πολιτισμὸς εἶναι μιὰ ἀστείρευτη πηγή, ποὺ ἐμψυχώνει καὶ στηρίζει τὸ Γένος. Αὐτὸ ἐκφραζόταν μὲ τὴν εἰκονογραφία, μὲ τὴν λαϊκὴ ἀρχιτεκτονική, τὴν τέχνη, τὴν ἀνατροφή, τὴν νοοτροπία, τὶς ἐκδηλώσεις στὴν καθημερινὴ ζωή.

Τὸ τέταρτο κεφάλαιο, ποὺ εἶναι πολὺ σημαντικό, προσδιορίζει τὴν μεγάλη προσφορὰ τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας κατὰ τὴν διάρκεια τῆς αἰχμαλωσίας στοὺς Ὀθωμανούς. Γίνεται ἀναφορὰ στὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας ποὺ κράτησε τὸν λαὸ στὸ «πνεῦμα» της Ρωμηοσύνης. Ἐπίσης γίνεται εὐρύτατος λόγος γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες, τοὺς Οἰκουμενικοὺς Πατριάρχες, Ἀρχιεπισκόπους, Μητροπολῖτες, Ἐπισκόπους, ποὺ μαρτύρησαν ἡ ταλαιπωρήθηκαν ποικιλοτρόπως ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. Τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον» τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου «εἶναι τὸ πιὸ ἀντιστασιακὸ βιβλίο τῆς Τουρκοκρατίας». Ἀκόμη, εἶναι ἀνεκτίμητη ἡ προσφορὰ τῶν Φιλοκαλικῶν Πατέρων, τῶν λεγομένων «κολλυβάδων». Ἡ Ἐκκλησία ἀντιμετώπισε μὲ σοφία καὶ θυσιαστικὸ ἦθος τοὺς δύο μεγάλους κινδύνους γιὰ τὸν ἀφανισμὸ τοῦ Γένους, ποὺ ἦταν οἱ ἐξισλαμισμοὶ καὶ τὸ Παιδομάζωμα.

Τὸ πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζει τὴν στάση της καθ' ἡμᾶς Ἀνατολῆς καὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἔναντι τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ἐπειδὴ αὐτὴ ἡ στάση ἔχει παρεξηγηθῇ. Ἔτσι, προσδιορίζεται ἡ σχέση τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης μὲ τὸν Διαφωτισμὸ καὶ τὶς ἀθεϊστικὲς ἰδέες ποὺ προκάλεσαν τὴν Ἐκκλησία, καθὼς ἐπίσης ἡ σχέση τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης μὲ τὴν νέα μορφὴ φεουδαρχίας, τὴν ἀρχὴ τῶν ἐθνοτήτων, τὸν ἐθνοφυλετισμὸ καὶ τοὺς μετέπειτα πολέμους. Αὐτὰ ἔκαναν τὴν Ἐκκλησία νὰ προβληματισθῇ. Ἐπίσης, στὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἐκτίθεται ἡ διαφοροποίηση τῶν σχεδίων τῆς Ρωσικῆς πολιτικῆς ἔναντι τῆς «πονεμένης Ρωμηοσύνης», τὸ πὼς δηλαδὴ ἀπὸ τὰ σχέδια τῆς Μεγάλης Αἰκατερίνης, ποὺ ὀνειρευόταν «τὴν διάλυσιν τοῦ ὀθωμανικοῦ Κράτους καὶ τὴν ἀνίδρυσιν τῆς ἀρχαίας Γραικικῆς μοναρχίας, ὑπὸ τὸν ὅρον ἵνα καταλάβη τὸν ἀνεγερθησόμενον θρόνον ὁ νεώτερος τῶν ἐγγόνων της μέγας δοὺξ Κωνσταντῖνος», ἡ Ρωσικὴ πολιτικὴ πέρασε στὸν διαμελισμὸ τῶν Βαλκανίων σὲ ἐθνικὰ κράτη, ὅπως τὸ πρότεινε ὁ διπλωμάτης Σεργκέϊ Ἰβάνοβιτς Τουργκένιεφ. Ἔτσι, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο προσπάθησε νὰ προφυλαχθῇ καὶ ἀπὸ τὴν Δύση καὶ ἀπὸ τὴν Ρωσικὴ Αὐτοκρατορία, παράλληλα μὲ τὸν ἀγῶνα ποὺ ἔκανε γιὰ τὴν διαφύλαξη τοῦ Γένους ἀπὸ τὶς πιέσεις τῶν Ὀθωμανῶν κατακτητῶν.

Στὸ ἕκτο κεφάλαιο γίνεται ἀναφορὰ τοὺς Φαναριῶτες, ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴν ἀριστοκρατία τοῦ Γένους. Περιγράφεται ὅτι ξεκίνησαν ἀπὸ διερμηνεῖς δυτικῶν πρεσβειῶν, εἶχαν κέντρο τὸ Πατριαρχεῖο, ἔγιναν διερμηνεῖς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἀνέλαβαν τὴν διοίκηση τῶν Παραδουνάβιων Ἡγεμονιῶν ὡς Βοεβόδες. Ὁ συγγραφεὺς ἐκθέτει ἀφ' ἑνὸς μὲν τὶς κατηγορίες ποὺ ἐκτοξεύθηκαν ἐναντίον τους, ἀφ' ἑτέρου δὲ τὴν ὑπεράσπιση τοῦ ἔργου τους καὶ τελικὰ φαίνεται ἡ σημαντικὴ δράση τους, ἀφοῦ οἱ Φαναριῶτες παρὰ τὰ λάθη τους, εἰσέδυσαν στὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία καὶ ἀντικατέστησαν τοὺς Ἑβραίους, τοὺς ἀρνησιχρίστους, τοὺς ἐξωμότες Λατίνους, σὲ αὐτὸ τὸ ἔργο, καλλιέργησαν τὰ γράμματα καὶ τὴν ἰδέα της Ρωμηοσύνης, μερικοὶ ἀπὸ αὐτούς, εἴκοσι (20) τὸν ἀριθμό, ὑπῆρξαν θύματα τῆς τουρκικῆς θηριωδίας. Ἡ προσφορά τους ἦταν σημαντικὴ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς δουλείας.

Τὸ ἕβδομο κεφάλαιο ἀναλύει τὸ γεγονὸς τῆς παιδείας τοῦ Γένους κατὰ τὴν διάρκεια τῆς δουλείας. Γίνεται πλήρης ἀναφορὰ στὰ Σχολεῖα καὶ τὶς Σχολὲς ποὺ λειτουργοῦσαν σὲ πολλὰ μέρη τοῦ ὑποδούλου Γένους, στοὺς δασκάλους, τὶς ἐκδόσεις βιβλίων, τὶς βιβλιοθῆκες καὶ φυσικὰ πολὺς λόγος γίνεται γιὰ τὸ Κρυφὸ Σχολιό, ἀκόμη καὶ γιὰ τὰ Ἑλληνικὰ Σχολεῖα τοῦ Ἐξωτερικοῦ. Καὶ ὅλη αὐτὴ ἡ προσφορὰ Παιδείας στὸ ὑπόδουλο Γένος ἔγινε μὲ τὴν βοήθεια, τὴν ἄμεση καὶ ἔμμεση συμπαράσταση τῆς Ἐκκλησίας.

Τὸ ὄγδοο κεφάλαιο παρουσιάζει τὴν συμβολὴ τῶν Κοινοτήτων στὴν σωτηρία τοῦ Γένους κατὰ τὴν Τουρκοκρατία, ἀφοῦ οἱ Κοινότητες λειτούργησαν μεταξὺ τοῦ κατακτητῆ καὶ τῶν σκλάβων Ρωμηών. Πρόκειται γιὰ τοὺς λεγομένους Γέροντες, Δημογέροντες, Ἄρχοντες, Προεστοὺς καὶ Ἐπιτρόπους. Ἐγράφησαν πολλὰ θετικὰ καὶ ἀρνητικὰ γι' αὐτὸ τὸ θέμα. Παρὰ τὰ ἀναπόφευκτα λάθη, οἱ κοινότητες (χωριό, ἐπαρχία, νομὸς) ἔπαιξαν σημαντικὸ ρόλο στὴν διατήρηση τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ Γένους, διότι λειτουργοῦσαν, ὅπως λέγει ὁ Διονύσιος Ζακυνθηνός, ὡς «ἕνα ὀργανωμένο παρακράτος, ποὺ κάτω ἀπὸ τὴν ξενικὴ κατάκτηση διαμορφώνει ἕνα ζωντανὸ γραφτὸ ἡ ἄγραφο λαϊκὸ δίκαιο, πλουραλιστικοῦ χαρακτῆρα, καὶ βρίσκεται κάτω ἀπὸ ἑνιαία θρησκευτικὴ ἡγεσία, αὐτὴ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη». Πρέπει νὰ ὑπογραμμισθοῦν ἰδιαιτέρως ἀφ' ἑνὸς μὲν ἡ κοινωνικὴ πολιτικὴ καὶ ἀλληλεγγύη τῆς κοινότητας στὰ μέλη της, ἀφ' ἑτέρου δὲ τὰ αὐστηρὰ μέτρα ποὺ ἔλαβαν ὡς Προεστοὶ σὲ αὐτοὺς ποὺ δὲν πειθαρχοῦσαν.

Τὸ ἔνατο κεφάλαιο ἀναλύει τὴν ἔνοπλη δύναμη τοῦ Γένους, δηλαδὴ τοὺς Sradioti, ὅρος ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν λέξη στρατιώτης ποὺ συνηθιζόταν τὰ βυζαντινὰ χρόνια, καὶ τοὺς Κλεφταρματωλούς. Γίνεται μιὰ διεξοδικὴ ἀνάλυση γιὰ τὸ ὅτι οἱ Sradioti μετὰ τὴν Ἅλωση ἦταν οἱ μισθοφόροι τῆς Δημοκρατίας τοῦ Ἁγίου Μάρκου, ὡς σώματα στρατιωτικά, ἀποτελοῦνταν ἀπὸ Ἕλληνες καὶ Ἀρβανῖτες καὶ πρωταγωνιστοῦσαν στοὺς πολέμους μεταξὺ Βενετίας καὶ Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας• εἶναι ἀναβίωση τῶν Ἀκριτὼν τοῦ Βυζαντίου καὶ σὲ αὐτοὺς ὀφείλονται ὅλες οἱ νῖκες τῶν Βενετῶν ἐναντίον τῶν Ὀθωμανῶν. Συγκινητικὴ εἶναι ἡ δράση τοῦ Sradioti Κροκόδειλου Κλαδᾶ. Οἱ Sradioti πολεμοῦσαν μὲ σημαία ποὺ εἶχε τὸν δικέφαλο ἀετό. Ἐπίσης, γίνεται μιὰ ἱστορικὴ ἀναδρομὴ στὴν ἐμφάνιση καὶ ἐξέλιξη τῶν Κλεφτῶν καὶ Ἀρματωλών, γιὰ τὸ πὼς οἱ Γραικοὶ Κλέφτες γίνονταν Ἀρματωλοὶ γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τοὺς Ἀρβανῖτες Κλέφτες, καὶ πὼς οἱ Ἀρματωλοὶ τοῦ 18ου αἰῶνα ἀπέκτησαν ἐθνικὴ συνείδηση τῆς ἀποστολῆς τους. Ὁ συγγραφεὺς παραθέτει τὸν σημαντικὸ λόγο του Κολοκοτρώνη: «Ὁ βασιλεύς μας (Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος) ἐσκοτώθη, καμμία συνθήκη δὲν ἔκαμε, ἡ φρουρά του εἶχε παντοτεινὸ πόλεμο μὲ τοὺς Τούρκους καὶ τὰ δύο φρούρια ἦταν πάντοτε ἀνυπότακτα... Ἡ φρουρὰ τοῦ βασιλέως μας εἶναι οἱ λεγόμενοι Κλέφται, τὰ φρούρια ἡ Μάνη καὶ τὸ Σούλι καὶ τὰ βουνά». Τὰ κλέφτικα τραγούδια δὲν ἀναφέρονταν στοὺς κλέφτες-ληστές, ἀλλὰ στοὺς Ἀρματωλοὺς ποὺ προστάτευαν τὸν λαὸ ἀπὸ τοὺς ληστές.

Τὸ τελευταῖο δέκατο κεφάλαιο ἀναφέρεται στὸν θάνατο τῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τὴν τραγωδία τῆς σκλαβωμένης Ρωμηοσύνης, ποὺ εἶναι καὶ ὁ τίτλος καὶ ὑπότιτλος τοῦ ὅλου βιβλίου. Πρόκειται γιὰ τὸ τελικὸ συμπέρασμα τοῦ βιβλίου. Στὰ προηγούμενα κεφάλαια παρουσιάζεται τὸ πὼς καθ' ὅλη τὴν διάρκεια τῶν δύο κατακτητῶν, τῶν Φράγκων καὶ τῶν Ὀθωμανῶν, διαφυλάχθηκε τὸ «πνεῦμα» της Ρωμανίας, ἀκόμη καὶ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, δηλαδὴ ἡ Ἐθναρχία «διεφύλαξε τὴν ἰδέα τῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τὴν κρατοῦσε σὲ ἐγρήγορση στὶς συνειδήσεις των Ρωμηών». Σὲ αὐτὸν τὸν ἀγῶνα βοηθοῦσαν οἱ ἀνθενωτικοί, στοὺς ὁποίους «τὸ Γένος ὀφείλει τὴν ὕπαρξή του καὶ τὴν διατήρηση τῆς αὐτοκρατορικῆς ἰδέας», τὴν ὁποία ὑπονόμευσαν οἱ Δυτικοί. Στὸ κεφάλαιο ὅμως αὐτὸ φαίνεται καλύτερα πὼς μὲ τὶς ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ καλλιεργήθηκε στὴν «καθ' ἡμᾶς Ἀνατολὴ» ἡ ἰδέα τοῦ Ἔθνους. Ἔτσι ἔχουμε «τὴν πτώση τῆς αὐτοκρατορικῆς ἰδέας σὲ ἐθνικὴ ἰδέα». Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας δὲν συνέβη τὸ 1453, ἀλλὰ μὲ τὴν συγκρότηση τοῦ Νέου Ἑλληνικοῦ Κράτους. Ὁπότε, ἡ Ἐπανάσταση ξεκίνησε ὡς οἰκουμενική, ἀλλὰ ἀνετράπη μὲ «τὴν ἐλλαδικοποίησή» της.

Τὸ βιβλίο τελειώνει ὡς ἑξῆς:

«Καὶ ἔγινε στὸ τέλος ἕνα κράτος "προκάτ", ἕνα κρατίδιο χωρὶς θέμελα, στὸν ἀέρα, παιχνίδι στὰ χέρια τῶν προστατῶν του καὶ τῶν δημιουργῶν του, θὰ ἔλεγα. Ἡ ἰδέα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας εἶχε πεθάνει μέσα στὴν φωτιὰ τῆς Ἐπανάστασης καὶ ἡ τραγωδία της Ρωμηοσύνης εἶχε συντελεστεῖ. Ἡ Ρωμανία "πάρθεν"... Διέξοδος καὶ παρηγοριὰ τοῦ λαοῦ τώρα ἡ "Μεγάλη Ἰδέα". Ἀλλὰ αὐτὴ ἀρχίζει νὰ γράφη τὸ πρῶτο κεφάλαιο ἑνὸς καινούριου βιβλίου...».

Δὲν ξέρω ἂν ὁ θάνατος τοῦ Κώστα Σαρδελῆ πρόλαβε τὴν ἀρχὴ τοῦ νέου βιβλίου.

Πάντως, τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι ἕνα πανόραμα τῆς Ρωμηοσύνης κατὰ τοὺς ἀγῶνες της ἐναντίον τῶν Φράγκων καὶ τῶν Ὀθωμανῶν, ἀλλὰ καὶ τὴν ὑποδούλωσή της ἡ τὸν θάνατό της, ὅταν ἔγινε ἀνεξάρτητο Ἑλληνικὸ Κράτος. Εἶναι ἕνας συνδυασμὸς ἱστορικῆς ἔρευνας, προσωπικῆς εὐαισθησίας καὶ λογοτεχνικοῦ χαρίσματος. Γι' αὐτὸ καὶ διαβάζεται μὲ εὐκολία. Ὁ συγγραφεύς του συγκέντρωσε πολὺ ἱστορικὸ ὑλικὸ καὶ βιβλιογραφία καὶ τὸ ἐπεξεργάσθηκε μέσα στὸ πυρφόρο ἐργαστήρι τῆς ἀγάπης του γιὰ τὴν Ρωμανία. Ἔτσι, «Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας» ἀποτελεῖ μιὰ ἀνάσταση τοῦ «πνεύματος τῆς Ρωμανίας» καὶ ἕνα μνημόσυνο στὸν συγγραφέα του.

Στὰ δέκα αὐτὰ κεφάλαια, ἐκτὸς ἀπὸ μερικὲς παραπομπὲς ποὺ παρεμβάλλονται στὰ κείμενα, ὑπάρχουν 697 παραπομπές-σημειώσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἐρευνητικὴ ἐργασία τοῦ συγγραφέα. Ὅμως, τὸ σημαντικότερο εἶναι ὅτι τὸ βιβλίο μυρίζει μοσχοθυμίαμα, ἁγιοκέρι καὶ θυμάρι της Ρωμηοσύνης.

3. Ἡ ἐπιβεβαίωση τοῦ συγγραφέως

Οἱ ἀπόψεις τοῦ Κώστα Σαρδελή, νομίζω ὅτι ἐπιβεβαιώνονται ἀπὸ τὰ πολλὰ ἔργα τοῦ γνωστοῦ σὲ ὅλους μᾶς π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, ποὺ διακρίνεται ἀπὸ σοβαρὴ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα σὲ ἀρχειακὸ ὑλικὸ καὶ ἀπὸ τὴν ἀγάπη του στὴν παράδοση τῆς Ρωμηοσύνης. Ἐπίσης, ἐκτὸς τῶν ἄλλων ἐπιβεβαιώνονται καὶ ἀπὸ τὴν ἐρευνητικὴ καὶ ἐπιστημονικὴ ἐργασία τῆς ἀείμνηστης Καθηγήτριας τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ἕλλης Σκοπετέα, ἡ ὁποία ἐρευνᾶ τὶς ἀλλαγὲς ποὺ ἔγιναν στὸ νέο ἐλευθερωμένο Κράτος.

Πρόκειται γιὰ τὸ βιβλίο «Τὸ "Πρότυπο Βασίλειο" καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα». Ἡ Ἕλλη Σκοπετέα ἐρεύνησε κείμενα τῆς ἐποχῆς, μετὰ τὴν συγκρότηση τοῦ Ἑλληνικοῦ βασιλείου, ποὺ δημοσιεύθηκαν στὸν ἡμερήσιο, ἑβδομαδιαῖο καὶ περιοδικὸ Τύπο καὶ κατέγραψε τὸ κλίμα τὸ ὁποῖο ἐπικρατοῦσε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη.

Ἀπὸ τὴν μελέτη τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ βιβλίου τῆς Σκοπετέα ἐξάγεται τὸ συμπέρασμα ὅτι μὲ τὴν συγκρότηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου, μετὰ τὴν ἐπανάσταση, ἐπιδιώχθηκαν τρεῖς ἐπιλογές. Ἡ μία ἦταν ἡ προσπάθεια νὰ δημιουργηθῇ νέα ἐθνικὴ συνείδηση στοὺς ἐλεύθερους Ἕλληνες μὲ τὴν σύνδεσή της μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα καὶ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες φιλοσόφους καὶ αὐτὸ σχετίζεται μὲ τὶς ἀρχαιολογικὲς Ἑταιρεῖες ποὺ ἱδρύθηκαν, τὶς σπουδὲς στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλοσοφία, τὶς ἀνασκαφὲς σὲ χώρους τῆς ἀρχαιότητος κλπ. Ἡ δεύτερη ἐπιλογὴ ἦταν νὰ ἀποδεσμευθῇ ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, καὶ ἔτσι συγκροτήθηκε τὸ Αὐτοκέφαλο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Καὶ ἡ τρίτη ἐπιλογὴ ἦταν νὰ δοθῇ σαφέστατος προσανατολισμὸς τοῦ νέου Ἑλληνικοῦ Κρατιδίου πρὸς τὴν Δύση. Αὐτὸ φαίνεται στὸ κεφάλαιο ποὺ γίνεται λόγος γιὰ τὴν διαμόρφωση τῶν συνόρων καὶ στὸ ἄλλο κεφάλαιο ποὺ γίνεται λόγος γιὰ τὴν διάσταση μεταξὺ αὐτοχθόνων καὶ ἑτεροχθόνων, μέσα καὶ ἔξω Ἑλλήνων, Ἑπτανησίων καὶ Φαναριωτῶν, Ἑλλήνων καὶ Εὐρωπαίων, ἀρχαίων καὶ νέων Ἑλλήνων.

Ἔτσι, στὴν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ '21 ὑπῆρχε μιὰ διάσταση μεταξὺ τοῦ λαοῦ, ποὺ διεφύλασε ζωντανὴ τὴν συνείδηση τῆς Ρωμηοσύνης, καὶ τῶν λογίων μαζὶ μὲ τὴν ἐξουσία, ποὺ ἀνέπτυξαν μιὰ νέα ἑλληνικὴ συνείδηση. Μέσα στὰ πλαίσια αὐτὰ λειτουργοῦσε «τὸ Πρότυπο Βασίλειο» ὡς ἕνα δυτικὸ προτεκτορᾶτο, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα ὡς ἐπαναφορὰ καὶ ἐπανασύνδεση τῶν ἐλευθερωμένων Ἑλλήνων μὲ τὴν πρωτεύουσα τῆς Ρωμανίας, τὴν Κωνσταντινούπολη.

Ὅλα αὐτὰ ποὺ περιγράφονται ἀπὸ τὸν Κώστα Σαρδελὴ στὸ βιβλίο «Ὁ θάνατος τῆς Αὐτοκρατορίας» φαίνονται ὡς συνέπεια στὸ νέο κρατικὸ μόρφωμα μετὰ τὸ 1830, ὅπως παρουσιάζονται στὸ βιβλίο τῆς Ἕλλης Σκοπετέα. Σαφέστατα δηλώνεται αὐτὴ ἡ ἐθνικὴ σχιζοφρένεια στὸν λαό. Ἄλλωστε, ἀπὸ κείμενα ἄλλων Πανεπιστημιακῶν διδασκάλων φαίνεται ἡ διαφορὰ μεταξὺ τῶν λογίων ποὺ ἐξέφραζαν τὴν δυτικὴ παράδοση, μὲ τὸν διαφωτισμό, τὸν ρομαντισμό, τὴν νεωτερικότητα, καὶ τῶν λογοτεχνῶν μας, ὅπως τοῦ Παπαδιαμάντη, τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ κ.α., ποὺ κατὰ βάση ἐξέφραζαν τὴν ρωμαίϊκη παράδοση τοῦ λαοῦ.

Αὐτὸ φαίνεται καὶ στὴν διατριβὴ τῆς κ. Εὐθυμίας Μαυρομιχάλη, Λέκτορος τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν καὶ Διευθύντριας τῆς Ἐκπαιδευτικῆς Τηλεόρασης, ὅταν ἀναλύη τὴν ἀνάπτυξη τῶν τεχνῶν στὸ νέο ἑλληνικὸ Κράτος, μὲ ἀναφορὰ στὸ ἔργο τοῦ γλύπτη Δημητρίου Φιλιππότη. Γράφει ὅτι στὶς ἀπαρχὲς τοῦ νέου ἑλληνικοῦ Κράτους κυριαρχεῖ τὸ ἰδεῶδες τοῦ ἐξευγενισμοῦ ποὺ ταυτίζεται μὲ τὸν λεγόμενο ἐκσυγχρονισμὸ καὶ ἐξευρωπαϊσμό, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμὸς ἦταν ἑλληνικός, δηλαδὴ ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα. Παράλληλα, ὅμως, στὸ νέο ἑλληνικὸ Κράτος ἀναπτύσσεται καὶ ἡ τάση τῆς διεύρυνσης τῆς ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας μὲ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ πλούτου τῆς βυζαντινῆς κληρονομιᾶς. Ἔτσι, ὁ ἑλλαδικὸς ἐξευρωπαϊσμὸς ἀφ' ἑνὸς μὲν ἦταν κακέκτυπο τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ, μιὰ «ἄκριτη καὶ ἐπιφανειακὴ μίμηση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ προτύπου, ποὺ προκάλεσε ἀλλοιώσεις στὸ σῶμα τῆς ντόπιας παραδόσεως καὶ τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ», ἀφ' ἑτέρου δὲ «τὸ εὐρωπαϊκὸ πρόσωπο τοῦ νέου κράτους ἦταν ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴ ἕνα προσωπεῖο, ποὺ κάλυπτε τὸ κύριο σῶμα τοῦ λαοῦ, ἐνῷ αὐτὸς ἦταν ἀποξενωμένος ἀπὸ τὴν ἀτμόσφαιρα τοῦ ἐθνικοῦ κέντρου τῶν Ἀθηνῶν». Αὐτὸ βλέπει κανεὶς καὶ στὴν μελέτη τῆς ἴδιας ἐρευνήτριας μὲ τίτλο «Οἱ καλλιτεχνικοὶ σύλλογοι καὶ οἱ στόχοι τους».

Ἔτσι, στὸ νέο ἑλλαδικὸ Κράτος ἐπικρατοῦσε μιὰ πολιτιστικὴ καὶ ἐθνικὴ σχιζοφρένεια, ἡ ὁποία ἐκφραζόταν μὲ πολλοὺς τρόπους στὴν πολιτική, τὴν τέχνη καὶ τὴν κοινωνικὴ ζωή. Μέσα σὲ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ πρέπει νὰ δοῦμε καὶ τὴν ἀνάπτυξη τῆς Μεγάλης Ἰδέας.

4. Ἡ σύγχρονη Μεγάλη Ἰδέα

Νομίζω σήμερα πρέπει νὰ διατηρήσουμε τὴν Μεγάλη Ἰδέα μὲ κάποια διαφορετικὴ ἔκφραση.

Γνωρίζουμε ὅτι ἡ Ρωμανία, ὅπως τὴν ἑρμηνεύει καὶ ὁ Κώστας Σαρδελής, ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνὸς κ.α., ἔχει μιὰ ἰδιαίτερη παράδοση ποὺ σαφῶς ὀνομάζεται ρωμαίϊκη παράδοση, ἡ ὁποία διαφοροποιεῖται ἀπὸ αὐτὸ ποὺ χαρακτηρίζουμε δυτικὴ παράδοση. Πρόκειται γιὰ μία παράδοση ποὺ συνίσταται ἀπὸ μιὰ στάση ζωῆς, ὡς πρὸς τὸν Θεό, τὸν ἄνθρωπο, τὴν κτίση, τὴν κοινωνία, τὸν θάνατο, τὴν ζωὴ μετὰ τὸν θάνατο.

Προσωπικὰ πιστεύω ὅτι τὸ κέντρο αὐτῆς τῆς παραδόσεως εἶναι ὁ ὀρθόδοξος ἡσυχασμός. Αὐτὸ τὸν καιρὸ ἔχω τελειώσει μιὰ μεγάλη μελέτη μου στὴν ὁποία προσπαθῶ νὰ ἀποδείξω ὅτι τὸ κέντρο τῆς ἀρχαίας χριστιανικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, τόσο στὴν Δύση ὅσο καὶ τὴν Ἀνατολή, ἦταν σχεδὸν τὸ ἴδιο καὶ στηριζόταν στὴν ὀρθόδοξη ἡσυχαστικὴ παράδοση. Στὴν Δύση, πρὶν κατέβουν ἀπὸ τὸν βορρᾶ διάφοροι Ἀρειανοὶ ἡ κατὰ συνθήκη ὀρθόδοξοι βάρβαροι, ὑπῆρχε μιὰ μεγάλη ἡσυχαστική-νηπτικὴ παράδοση, ἡ ὁποία ὅμως μὲ τὴν παρέμβαση πολλῶν δυνάμεων χάθηκε καὶ ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τὸν σχολαστικισμὸ καὶ ἀργότερα ἀπὸ τὸν ἠθικισμό. Ὅμως, αὐτὴ ἡ νηπτικὴ παράδοση διατηρήθηκε στὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἐκφράσθηκε στὴν θεολογία, τὶς ἐκκλησιαστικὲς τέχνες καὶ τὴν μοναχικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ μέχρι σήμερα, ἐνῷ ὁ σχολαστικισμὸς καὶ ἠθικισμὸς δημιούργησε καὶ δημιουργεῖ πολλὰ προβλήματα στὴν Δύση.

Ὁπότε σήμερα ὡς Μεγάλη Ἰδέα πρέπει νὰ ἔχουμε τὴν διατήρηση αὐτοῦ τοῦ «πνεύματος» τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως τῆς Ρωμηοσύνης, ποὺ ἀπαντᾶ στὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν ζωὴ καὶ τὸν θάνατο. Ἔτσι, ἂν καὶ μποροῦμε νὰ κάνουμε λόγο γιὰ θάνατο τῆς Αὐτοκρατορίας, καὶ γιὰ τραγωδία τῆς σκλαβωμένης Ρωμηοσύνης, ταυτόχρονα μποροῦμε νὰ ὁμιλοῦμε γιὰ τὴν ζωντανὴ παράδοση τῆς Ρωμανίας καὶ τὴν δόξα τῆς ἐλεύθερης Ρωμηοσύνης, ποὺ διατηρεῖται μέχρι σήμερα στὴν παράδοση τοῦ λαοῦ καὶ μπορεῖ νὰ κάνη ἀνοίγματα καὶ γονιμοποιήσεις.

Σήμερα εἴμαστε προσανατολισμένοι στὴν Εὐρώπη, στὴν ὁποία λειτουργεῖ ἀκόμη τὸ πνευματικὸ DNA τῆς ἀρχαίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ Δύση δὲν εἶναι ξένη μὲ τὴν Ρωμανία, ἀφοῦ ἡ ὅλη παράδοση τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἐμπότισε καὶ τὴν Δύση. Γιὰ παράδειγμα τὰ θεολογικὰ μηνύματά περί καθάρσεως τῆς καρδίας, περὶ νοερᾶς προσευχῆς, περὶ ὁράσεως τοῦ Θεοῦ κλπ., τὰ συναντοῦμε στὴν πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολὴ τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ἀλλὰ καὶ σὲ ὀρθοδόξους λατίνους συγγραφεῖς τῶν πρώτων αἰώνων, ὅπως γιὰ παράδειγμα τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Διάλογο, Πάπα Ρώμης. Πολλοὶ δὲ Εὐρωπαῖοι καὶ γενικὰ Δυτικοὶ ἀπογοητευμένοι ἀπὸ διάφορες ἰδεολογίες ἀναζητοῦν ἐκείνη τὴν ζωὴ ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴν θεολογία τοῦ προσώπου καὶ τοῦ ἡσυχασμοῦ.

Ἔτσι, ἐκεῖνο ποὺ χρειάζεται σήμερα, πέρα ἀπὸ κάθε ἐθνικιστικὲς διαιρέσεις καὶ ἀναφορές, εἶναι πρῶτον νὰ διαφυλάξουμε τὸ «πνεῦμα» τῆς Ρωμηοσύνης ποὺ εἶναι ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση, ὅλο αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε θεραπευτικὴ ἀγωγή, ποὺ τὸ συναντοῦμε σὲ συγχρόνους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως τὸν π. Πορφύριο, τὸν π. Παΐσιο, τὸν Γέροντα Ἰωσήφ, τὸν Γέροντα Σωφρόνιο κλπ., μαζὶ μὲ τὶς ἐκκλησιαστικὲς τέχνες, καὶ δεύτερον νὰ μεταδώσουμε αὐτὸ τὸ «πνεῦμα» στοὺς Εὐρωπαίους καὶ τοὺς δυτικοὺς γενικότερα, ποὺ τὸ ἔχουν ἀνάγκη καὶ τὸ ἀναζητοῦν.

Ἑπομένως, ἔστω καὶ ἂν πέθανε ἡ Χριστιανικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία, ἐν τούτοις τὸ ζωντανὸ «πνεῦμα» της μπορεῖ νὰ τὴν ἀναστήση, ἀκόμη καὶ μέσα στὸν δυτικὸ κόσμο.

Ὅταν τὰ λέγω αὐτά, δὲν εἶμαι αἰσιόδοξος ἡ ἀπαισιόδοξος, γιατί αὐτοὶ οἱ ὅροι εἶναι ψυχολογικοὶ καὶ ἑπομένως εὐμετάβολοι, ἀλλὰ πιστεύω στὸν Θεὸ καὶ τὴν Ἀποκάλυψη ποὺ μᾶς ἔδωσε ὁ Χριστὸς καὶ τὴν ὁποία μποροῦμε νὰ βιώσουμε στὴν ζωή μας.

Αἰωνία νὰ εἶναι ἡ μνήμη τοῦ Κώστα Σαρδελή, ὁ Θεὸς νὰ ἀναπαύση τὴν ψυχή του καὶ εὐχαριστοῦμε τὸν ἐκδοτικὸ Οἶκο «Ἁρμὸς» καὶ τὸν διευθυντὴ τοῦ Γιῶργο Χατζηιακώβου γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ βιβλίου, ποὺ θὰ ἀφήση ἄγρυπνους πολλοὺς ἀναγνῶστες, ὅπως ἄφησε καὶ ἐμένα ἄγρυπνο, γιὰ νὰ σᾶς τὸ παρουσιάσω ἐν ὀλίγοις. Εὐχαριστῶ καὶ ἐσᾶς ποὺ εἴχατε τὴν ὑπομονὴ νὰ μὲ ἀκούσετε.–