Κύριο ἄρθρο: Διαφωτισμὸς καὶ Ἀριστερά

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ «Περιοδικό», Μάϊος 2007)

Κατὰ καιροὺς ἔχω ἀναφερθῇ γραπτῶς καὶ προφορικῶς στὸν Διαφωτισμό, ποὺ εἶναι ἕνα φιλοσοφικο-κοινωνικὸ σύστημα ποὺ παρατηρήθηκε στὸ τέλος τοῦ 17ου καὶ ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰῶνος στὸν Δυτικοευρωπαϊκὸ «χῶρο» καὶ δημιούργησε πολλὲς θρησκευτικὲς καὶ κοινωνικὲς ἀνακατατάξεις. Μελετῶντας, λοιπόν, αὐτὸ τὸ κίνημα πολλὲς φορὲς διερωτήθηκα ποιά εἶναι ἡ σχέση του μὲ τὴν Ἀριστερά.

Στὸ ἄρθρο αὐτὸ θὰ τονισθοῦν μερικὲς σύντομες ἀπόψεις, γιατί τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι μεγάλο καὶ χρήζει σοβαρῆς ἐπιστημονικῆς ἀνάπτυξης. Τὰ ὅσα ἐκτεθοῦν, φυσικά, δὲν ἐξαντλοῦν τὸ θέμα, ἀλλὰ εἶναι μερικὲς ἀφορμὲς γιὰ περαιτέρω συζήτηση.

Ὁ δυτικοευρωπαϊκὸς Διαφωτισμός

Ὁ δυτικοευρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς εἶναι ἕνα κίνημα τὸ ὁποῖο παρατηρήθηκε στὴν Εὐρώπη καὶ ἔχει σχέση μὲ τὴν ἄν02οδο τῆς ἀστικῆς τάξης καὶ τὸν περιορισμὸ τῶν προνομίων τῆς ἀριστοκρατικῆς τάξης. Ἀκόμη, ὁ Διαφωτισμὸς στράφηκε καὶ ἐναντίον τῆς δυτικῆς μεταφυσικῆς, μὲ τὶς ἀπολυτότητές της, καὶ ἐναντίον τῆς θρησκευτικῆς δεισιδαιμονίας, καθὼς ἐπίσης καὶ ἐναντίον τῆς φεουδαρχίας ποὺ μάστιζε τὸν δυτικοευρωπαϊκὸ χῶρο.

Φυσικά, ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ τὸν Διαφωτισμὸ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ διακρίνουμε διάφορα ρεύματα καὶ διάφορες τάσεις, ὅπως τὸν ἀγγλικὸ ἐμπειρισμό, τὸν γαλλικὸ ἐγκυκλοπαιδισμό, τὸν γερμανικὸ ἰδεαλισμό, τὸν ἰταλικὸ ἀντικληρικαλισμὸ καὶ τὸν ἑλληνικὸ μετριοπαθῆ Διαφωτισμό.

Οἱ διαφωτιστὲς ἔκαναν λόγο γιὰ τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ τὶς φυσικὲς δυνατότητές του, γιὰ τὸ φυσικὸ δίκαιο καὶ τὴν φυσικὴ θρησκεία, γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς παιδείας. Ὁμίλησαν γιὰ ἐλευθερία, ἰσότητα, παιδεία κλπ. Πρόκειται γιὰ μεγάλες ἀρχές, οἱ ὁποῖες ὁπωσδήποτε εἶχαν καταστρατηγηθὴ στὴν Δύση, τόσο ἀπὸ τὸν Χριστιανισμό της μὲ τὴν σχολαστική-μεταφυσική του νοοτροπία, ὅσο καὶ ἀπὸ τὴν φεουδαλιστική, καπιταλιστική-μοναρχικὴ ἀντίληψη.

Ὁ Διαφωτισμός, ἑπομένως, εἶναι ἀντίδραση στὴν δυτικὴ μεταφυσική, καὶ τὴν φεουδαλιστικὴ νοοτροπία τοῦ δυτικοῦ κόσμου. Καί, βεβαίως, ἡ ἑλληνορθόδοξη Παράδοση, ὅπως ἐκφράσθηκε καὶ βιώθηκε ἀπὸ τὴν Ρωμηοσύνη, δὲν ἔχει καμμιὰ σχέση μὲ τὴν νοοτροπία αὐτὴ ποὺ ἀναπτύχθηκε στὴν Δύση, οὔτε μὲ τὴν μεταφυσικὴ καὶ τὸν καπιταλισμό, ἀλλὰ ἔχει καθαρῶς θεραπευτικὸ καὶ κοινωνικὸ χαρακτῆρα. Ἔτσι, ὁ Διαφωτισμὸς εἶναι εἰσαγόμενος-μεταπρατικὸς στὸν δικό μας χῶρο καὶ ἐκεῖνοι ποὺ προσπάθησαν νὰ τὸν εἰσάγουν στὴν χώρα μας εἶναι μεταπράτες.

Δυὸ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ Διαφωτισμοῦ

Ὁ δυτικοευρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς ἔχει πολλὰ γνωρίσματα, ἀλλὰ ἐδῶ θὰ περιορισθῶ σὲ δύο ἀπὸ αὐτὰ ποὺ τὰ θεωρῶ σημαντικὰ καὶ ξεκαθαρίζουν κάπως τὸ τοπίο, ὅταν μελετᾶται τὸ θέμα τῆς σχέσης του μὲ τὴν ἀριστερὰ ἰδεολογία. Τὸ ἕνα γνώρισμα εἶναι ὅτι στὴν πλειοψηφία τους οἱ διαφωτιστὲς δὲν ἦταν ἄθεοι, ἀλλὰ δεϊστὲς καὶ ἀγνωστικιστές. Εἶναι γνωστὸν σὲ ὅσους ἀσχολοῦνται μὲ τὰ ρεύματα αὐτὰ ὅτι παρατηροῦνται τρεῖς τάσεις στὸν δυτικὸ χῶρο σὲ σχέση μὲ τὸν Θεό.

Ἡ μία εἶναι ὁ ἀθεϊσμός. Οἱ ἄθεοι ἀρνοῦνται τὸν Θεὸ καὶ πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς πολεμοῦν τὴν ἄποψη γιὰ τὸν Θεό, διακρίνονται, δηλαδὴ ἀπὸ μιὰ πολεμικὴ ἐναντίον του καὶ πιστεύουν ὅτι ὁ κόσμος αὐτοερμηνεύεται, δηλαδὴ μέσα στὸν κόσμο ὑπάρχουν οἱ δυνάμεις ποὺ τὸν ἑρμηνεύουν, καὶ δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάρχη ἕνας Θεὸς γιὰ νὰ τὸν δημιουργήση καὶ νὰ τὸν κυβερνᾶ. Ὅμως, τὸ νὰ πολεμᾶ κανεὶς τὸν Θεό, τὸ νὰ δημιουργῇ λέσχες γιὰ τὴν πολεμικὴ αὐτή, εἶναι μιὰ ἰδιότυπη Θρησκεία, ἀφοῦ ὅταν κανεὶς δὲν πιστεύη σὲ κάτι, τότε δὲν ἀσχολεῖται μαζί του.

Ἡ ἄλλη τάση εἶναι ὁ δεϊσμός- θεϊσμός. Οἱ δεϊστές-θεϊστὲς δὲν ἀρνοῦνται τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ἀρνοῦνται τὸν Θεὸ ποὺ ἐπαγγέλλεται ὁ Χριστιανισμὸς καὶ πιστεύουν σὲ μιὰ ἀόρατη δύναμη ποὺ διευθύνει τὸν κόσμο.

Μεταξὺ τοῦ ἀθεϊσμοῦ καὶ τοῦ δεϊσμοῦ ὑπάρχει καὶ μιὰ τρίτη τάση ποὺ χαρακτηρίζεται ὡς ἀγνωστικισμός. Οἱ ἀγνωστικιστὲς δὲν ἀρνοῦνται τὸν Θεό, οὔτε πιστεύουν σὲ μιὰ ἀόρατη δύναμη, ἀλλὰ ἁπλῶς λένε ὅτι δὲν τοὺς ἐνδιαφέρει ὁ Θεός, δὲν ἀσχολοῦνται μαζί του, ἀφοῦ τὸ μυαλὸ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι πεπερασμένο.

Μελετῶντας κανεὶς τοὺς ἐκπροσώπους τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ διαπιστώνει ὅτι πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς δὲν ἦταν ἄθεοι, ἀλλὰ δεϊστὲς καὶ ἀγνωστικιστές. Δηλαδή, ἄλλοι πίστευαν σὲ μιὰ ἀνώτερη δύναμη ποὺ διευθύνει τὸν κόσμο, ἄλλοι ἔκαναν λόγο γιὰ μιὰ «φυσικὴ θρησκεία» καὶ τὴν ἀντιπαρέθεταν στὴν «πολιτικὴ θρησκεία» καὶ ἄλλοι δὲν ἀσχολοῦνταν μὲ τὸ θέμα καὶ ἦταν σαφῶς ἀδιάφοροι, ἀγνωστικιστές. Οἱ περισσότεροι διαφωτιστὲς δὲν εἶχαν πρόβλημα μὲ τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ –ἔστω καὶ ἀφηρημένη, ἀπρόσωπη– ἀλλὰ μὲ τὸν Χριστὸ ποὺ ἐνσαρκώθηκε καὶ γι’ αὐτὸ δὲν πίστευαν στὴν Θεότητα καὶ τὴν μοναδικότητα τοῦ Χριστοῦ. Ἔτσι, στὴν πραγματικότητα δὲν ἦταν ἄθεοι, ἀλλὰ ἀντίχριστοι, δηλαδὴ δὲν δέχονταν τὸν Χριστό, ὅπως τὸν ἑρμήνευε ὁ δυτικὸς Χριστιανισμός, ἴσως σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Χριστὸ ποὺ παρουσίαζαν οἱ Χριστιανοὶ τῆς ἐποχῆς τους. Πολλὰ στοιχεῖα γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἀναφέρει ὁ Παναγιώτης Κανελλόπουλος στὸ βιβλίο τοῦ μὲ τίτλο «Ἡ ἱστορία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος», ὅπως ἐπίσης μπορεῖ κανεὶς νὰ δὴ μιὰ ἀνάλυση στὸ βιβλίο τοῦ Ἰωάννη Παλαιτσάκη μὲ τίτλο: «Διαφωτισμός».

Τὸ δεύτερο γνώρισμα τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ εἶναι ὁ φιλελευθερισμός του. Εἶναι γνωστὸν ὅτι ὁ φιλελευθερισμὸς εἶναι μιὰ νοοτροπία ποὺ ἐκφράζεται μὲ πολλοὺς τρόπους στὴν πολιτική, τὴν ἰδεολογία, τὴν πρακτικὴ ζωή, ὡς σεβασμὸς τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἄλλου. Ἀλλὰ ὁ φιλελευθερισμὸς ἐκφράζεται καὶ στὴν οἰκονομία. Εἶναι ὁ λεγόμενος «οἰκονομικὸς φιλελευθερισμὸς» ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐλεύθερη οἰκονομικὴ δραστηριότητα, χωρὶς περιορισμούς. Ὁ φιλελευθερισμὸς ἐκφράσθηκε σὲ ἀστοὺς καὶ διαφωτιστές, πολλὲς φορὲς καὶ σὲ προτεσταντικοὺς κύκλους, οἱ ὁποῖοι ἀνέπτυξαν τὸν καπιταλισμό, ὅπως ἀναλύει πολὺ καλὰ ὁ Max Weber, ἕνας ἀπὸ τοὺς πατέρες τῆς Κοινωνιολογίας, στὸ κλασσικὸ βιβλίο του: «Ἡ προτεσταντικὴ ἠθικὴ καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ». Ὁ οἰκονομικὸς φιλελευθερισμὸς ὁδήγησε στὸν ἄκρατο καπιταλισμό. Στὴν συνέχεια γιὰ νὰ διορθωθοῦν πολλὲς κοινωνικὲς ἀνωμαλίες ποὺ δημιουργήθηκαν, μὲ τὶς ἰδέες τοῦ φιλελευθερισμοῦ, ἀναπτύχθηκε ὁ νεοφιλελευθερισμός, ὁ ὁποῖος προσπάθησε νὰ ἐφαρμόση μιὰ κοινωνικὴ πολιτικὴ ποὺ θὰ ἀντισταθμίζη τὰ προβλήματα τὰ ὁποῖα δημιουργεῖ ὁ ἀστισμὸς καὶ ὁ οἰκονομικὸς ἀνταγωνισμός, καὶ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο νὰ ὑποστηριχθοῦν οἱ οἰκονομικὰ ἀδύνατες τάξεις.

Πολλοὶ διαφωτιστὲς τοῦ 18ου αἰῶνος ὑπεστήριζαν τὸν φιλελευθερισμὸ καὶ στὴν πραγματικότητα συνετέλεσαν στὴν ἀνάπτυξη τοῦ καπιταλιστικοῦ πνεύματος, μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνεπάγεται. Ὁ νεοφιλελευθερισμὸς ἀναπτύχθηκε μέσα στὰ σπλάχνα τῶν φιλελευθέρων - ἀστῶν - καπιταλιστῶν γιὰ νὰ διορθωθοῦν μερικὲς ἐγγενεῖς ἀνωμαλίες τοῦ συστήματος τοῦ οἰκονομικοῦ φιλελευθερισμοῦ.

Ὁ Μαρξιστικὸς Διαφωτισμός

Ὁ Μὰρξ προσέλαβε μερικὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀπόψεις τοῦ Δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ γιὰ τὴν ἐλευθερία, τὴν ἰσότητα κλπ. καὶ τὶς προσήρμοσε σὲ μιὰ πολιτικὴ δράση, σὲ μιὰ ἐπανάσταση τῆς ἐργατικῆς τάξης, προκειμένου νὰ περάση ὁ κόσμος ἀπὸ τὸν καπιταλισμὸ στὸν κομμουνισμό, νὰ καταργηθοῦν οἱ τάξεις καὶ ἔτσι νὰ δημιουργηθῇ ἡ ἀταξικὴ κοινωνία.

Βεβαίως, παρὰ τὶς προσπάθειές του, ὁ μαρξιστικὸς διαφωτισμὸς στὴν πρακτική του ἐφαρμογὴ ἀπέτυχε, γιατί ἀρνήθηκε τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου καὶ τὴν ἰσότητα, ὁδηγήθηκε σταδιακὰ στὴν δημιουργία μιᾶς νέας τάξης πραγμάτων καὶ φυσικὰ σὲ ἕναν ἄλλο ἰδιότυπο καπιταλισμὸ τοῦ Κράτους καὶ τῶν ὀλίγων. Ἤδη ὁ νεομαρξισμὸς ἔκανε κριτικὴ στὸν Διαφωτισμό.

Διαπιστώσεις

Ὕστερα ἀπὸ ὅλα αὐτὰ ἐπανέρχομαι στὸ ἀρχικὸ ἐρώτημα γιὰ τὸ ποιά εἶναι ἡ σχέση τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ μὲ τὴν ἀριστερά, κυρίως στὴν Ἑλλάδα, σὲ σχέση μὲ τὰ δύο γνωρίσματα ποὺ παρουσίασα πιὸ πάνω. Τὸ λέγω αὐτὸ γιατί ὁ δυτικοευρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς πέρασε στὴν Ἑλλάδα καὶ ὑποστηρίχθηκε, ἀκόμη καὶ τώρα ὑποστηρίζεται καὶ ἀπὸ μερικοὺς ἀριστερούς, ἂν καὶ στὴν βάση του εἶναι καπιταλιστικός.

Θεωρῶ ὅτι ὁ δυτικοευρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς μὲ τὸν δεϊσμὸ καὶ τὸν ἀγνωστικισμό του, ἀλλὰ καὶ τὸν φιλελευθερισμό του, δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν ἀριστερά, ἀφοῦ οἱ ἀριστεροὶ παρουσιάζονται ὡς ἄθεοι καὶ ὡς σοσιαλιστές, ἀρνούμενοι ἔτσι τὸν δεϊσμὸ καὶ τὸν φιλελευθερισμὸ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ μαρξιστικὸς Διαφωτισμὸς δὲν εἶναι ἡ ἀληθινὴ ἔκφραση τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ.

Οἱ Ἕλληνες ἀριστεροὶ πιθανὸν νὰ νομίζουν ὅτι οἱ Διαφωτιστὲς ἦταν ἄθεοι ἐπειδὴ ἐστράφησαν ἐναντίον τοῦ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ, ποὺ συνδέεται μὲ τὴν μεταφυσικὴ καὶ τὸν φεουδαλισμό-καπιταλισμό, καὶ ἔχοντες αὐτὰ ὑπ' ὄψη τους καταφέρονται καὶ ἐναντίον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὅμως, οὔτε οἱ Διαφωτιστὲς ἦταν ἄθεοι, ὅπως εἴδαμε πιὸ πάνω, οὔτε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία διαπνέεται ἀπὸ τὴν μεταφυσικὴ καὶ τὸν φεουδαλισμό-καπιταλισμό, ἀφοῦ καλλιέργησε σὲ ὅλους τοὺς αἰῶνες τὸν ἀληθινὸ κοινωνισμό, τὴν πραγματικὴ κοινωνικότητα.

Τὰ θέματα αὐτὰ πρέπει νὰ συζητηθοῦν σοβαρά, γιατί ἔτσι ξεκαθαρίζεται τὸ τοπίο καὶ ἐξαφανίζονται οἱ προκαταλήψεις. Τὸ λάθος μερικῶν ἀριστερῶν εἶναι ὅτι δὲν εἶδαν αὐτὸ τὸ θέμα στὸ βάθος του, δὲν ἀξιοποίησαν τὴν δική τους ἐγγενῆ παράδοση, δὲν διέκριναν τὴν διαφορὰ τῆς ἑλληνορθόδοξης παραδόσεως ἀπὸ τὴν δυτικὴ παράδοση καὶ ἔτσι διέπραξαν λάθη, κυρίως ζοῦν ἕνα ἀνεόρταστο κοινωνικὸ βίο. Ἀλλά, ὅπως ἔγραφε παλαιότερα ὁ Ζουράρις, αὐτὸ εἶναι τὸ βασικὸ λάθος τοῦ Κομμουνισμοῦ στὴν Ἑλλάδα, ἀφοῦ ὁ ἑλληνικὸς λαὸς ἑορτάζει.

Πάντως, βλέπω τὶς ἀρχὲς τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ νὰ ἐκφράζονται περισσότερο ἀπὸ τὴν λεγόμενη δεξιὰ νοοτροπία, παρὰ ἀπὸ τὴν ἀριστερὰ καὶ ἀπορῶ γιὰ τὸ ὅτι οἱ ἀριστεροὶ παρουσιάζονται ὡς φορεῖς καὶ ἐκφραστὲς τοῦ Διαφωτισμοῦ.