Νεοκλῆ Σαρρῆ: Γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ναυπάκτου

 (Ἁπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία)

Τὴν Κυριακὴ 22 Ἀπριλίου στὴν Παπαχαραλάμπειο Αἴθουσα ὁ Δῆμος Ναυπάκτου διοργάνωσε ἐνδιαφέρουσα διάλεξη στὰ πλαίσια τοῦ ἑορτασμοῦ τῆς Ἀπελευθέρωσης τῆς πόλεως (18-4-1828). Ὁμιλητὴς ἦταν ὁ πανεπιστημιακὸς καὶ πολιτικὸς κ. Νεοκλῆς Σαρρῆς.

Ὁ κ. Νεοκλῆς Σαρρῆς ἄρχισε τὴν ὁμιλία του τονίζοντας ὅτι, προκειμένου νὰ νοηματοδοτήσουμε τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ναυπάκτου καὶ τὴν σημασία της, εἶναι ἀνάγκη νὰ μελετήσουμε τὸ εὐρύτερο ἱστορικὸ πλαίσιο τῆς ἐποχῆς. Ἔτσι, μᾶς ὁδήγησε νοερῶς μέχρι τὴν Κωνσταντινούπολη τοῦ 1828, ὅπου ὁ λόρδος Στάτφορντ Κάνιγκ τόνιζε στοὺς Τούρκους συνομιλητὲς του ὅτι τὰ συμφέροντα τῆς χώρας του εὐνοοῦν τὴν δημιουργία μιᾶς ἐλεύθερης Ἑλλάδας στὰ ὅρια τῆς Πελοποννήσου καὶ ἑνὸς κομματιοῦ τῆς Στερεᾶς, ποὺ θὰ διασφάλιζε τὴν ἀσφαλῆ ναυσιπλοΐα στὴν «Ἄσπρη Θάλασσα», τὸ Αἰγαῖο. Στὴν ἀντίδραση τῶν συνομιλητῶν του, ὅτι τί θὰ γίνη μὲ τοὺς Ἕλληνες ποὺ βρίσκονται σ' ὅλα τὰ Βαλκάνια καὶ τὴν Μικρὰ Ἀσία, ὁ Ἄγγλος διπλωμάτης ἀπάντησε: «Αὐτοὶ δὲν εἶναι Ἕλληνες». Ἕλληνες καὶ Ἑλλάδα θὰ θεωροῦνται ὅσοι βρίσκονται στὰ ὅρια τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος καὶ μάλιστα στὰ ὅρια ποὺ ἀναφέρθηκαν ἀνωτέρω. Ἔτσι, σύμφωνα, μὲ τὸν Καθηγητή, ἡ Ἑλλάδα δημιουργήθηκε ὡς προτεκτορᾶτο τῶν Μεγάλων Δυνάμεων τῆς Εὐρώπης. Συζητήσεις γίνονταν γιὰ τὸ καθεστὼς καὶ τὴν ἀκριβὴ ὁριοθέτηση τοῦ νέου κρατιδίου. Καὶ ὁ κ. Καθηγητὴς συνέχισε:

«...Τὸ 1828, δηλαδὴ καὶ πρὶν ἀκόμη τὸ Ναυαρῖνο, συνεζητεῖτο ἡ δημιουργία οὐσιαστικὰ ἑνὸς Προτεκτοράτου τῶν Μεγάλων δυνάμεων.

Παρατήρηση πρώτη: Ἡ Ἑλλάδα δημιουργήθηκε ὡς Προτεκτορᾶτο τῶν Μεγάλων δυνάμεων καὶ παραμένει προτεκτορᾶτο τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Περὶ αὐτοῦ πρόκειται. Καὶ σ’ αὐτό μου φαίνεται πολλοὶ πολιτικοὶ καὶ μεγάλα ὀνόματα δὲν διαφωνοῦν. (Αὐτὰ πρέπει νὰ γραφοῦν σὲ ὁρισμένες ἀναμνήσεις δικές μου, ποὺ προφανῶς θὰ κυκλοφορήσουν βεβαίως μετὰ τὸ θάνατό μου, δὲν θὰ κυκλοφορήσουν ὅσον θὰ ζῶ).

Κάτω ἀπὸ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις ἀντιλαμβάνεσθε ὅτι τὸ σχεδίασμα αὐτὸ περιλάμβανε τὴν Πελοπόννησο, ἀλλὰ περιλάμβανε ἐπίσης καὶ ἕνα κομμάτι τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδας, ἕνα κομμάτι τὸ ὁποῖο νὰ διασφαλίζη τὴν Ἀττική. Διότι τί εἴδους ἀνάσταση τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας θὰ γινόταν, ἂν δὲν ὑπῆρχε ἡ Ἀττική; Καὶ πρὸς ἐξασφάλιση τῆς Ἀττικῆς ἀσφαλῶς μιὰ νοητὴ γραμμὴ ἐκάλυπτε ὅλον τὸν Κορινθιακό, καὶ βέβαια ἔφθανε μέχρι περίπου στὸ Μεσολόγγι. Αὐτὴ ἦταν ἡ βασικὴ ἀρχή. Αὐτὸ τὸ ἀρχικὸ σχεδίασμα περιλάμβανε ὁρισμένα νησιὰ κοντὰ στὴν Ἀττική, Ὕδρα, Σπέτσες κλπ, στὸ Σαρωνικό, καὶ τὶς Κυκλάδες. Δὲν περιλάμβανε βέβαια τὴν Εὔβοια. Ἀντιθέτως σκέψεις γινόταν γιὰ τὴν Σάμο. Βεβαίως, ἐπειδὴ δὲν μποροῦσαν ταυτοχρόνως νὰ δημιουργηθοῦν δύο ἀνεξάρτητα κράτη ἡ νὰ ἔχη σχέση ἡ Ἑλλάδα μὲ τὴν Σάμο ἡ λύση ἦταν νὰ γίνη μία ἀνταλλαγὴ καὶ νὰ προκριθῆ ἡ Εὔβοια ἀντὶ τῆς Σάμου. (Βεβαίως ἀργότερα ἡ Σάμος ἔγινε ἡγεμονία, ὅποιος γνωρίζει καλὰ τὴν ἱστορία, μὲ Χριστιανὸ Ἕλληνα ἡγεμόνα. Ὁ τελευταῖος ἡγεμὼν ἦταν ὁ Βεγλερής, τοῦ Φαίδωνα τοῦ Βεγλερὴ τοῦ ὁποίου ὁ πατέρας ἦταν καθηγητής μου).

Ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Ἔπαχτου, τουρκικὰ λέγεται Ἰνέμπαχτε. Τὸ Ἰνέμπαχτε, ἡ Ναύπακτος, εἶναι τὸ ἐν Ἐπάχτῳ, ὅπως τὸ Ἰστανμποὺλ εἶναι εἰς τὴν πόλιν, ὅπως τὸ Ἰσμὶρ εἶναι εἰς τὴν Σμύρνην, ὅπως τὸ Ἰστάνγκιοε εἶναι τὸ εἰς τὴν Κῶ, ἔτσι ἀκριβῶς καὶ ἡ Ναύπακτος εἶναι τὸ Ἰνέμπαχτε. Τὸ Ἰνέμπαχτε ἦταν ἡ πρωτεύουσα ἑνὸς καζά, καὶ μάλιστα βασικοῦ καζά, τοῦ μπεϊντερτάτου της Ρούμελης. Ὁ βασικὸς αὐτὸς καζάς, (καζὰς σημαίνει μὲ τὰ σημερινὰ μέτρα μία Νομαρχία) ἐπί κεφαλῆς τοῦ ὁποίου βρίσκεται ἕνας καδής, ἐνῷ σὲ μεγαλύτερα διοικητικὰ διαμερίσματα, ὅπως εἶναι τὸ σαντζάκι τὸ μπεϊντερτάτο, ἐπί κεφαλῆς εἶναι στρατιωτικοί. Καὶ αὐτὸ γίνεται γιὰ νὰ διασπασθῇ ἡ ἐξουσία τῶν στρατιωτικῶν, νὰ διαμοιρασθῇ μᾶλλον μὲ τοὺς πληρωμένους δικαστικούς.

Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο ἔχει μεγάλη σημασία καὶ γιὰ τὸν τόπο ἐδῶ, γιὰ τὴν ἱστορία δηλαδὴ τοῦ τόπου, ἀλλὰ καὶ γενικότερα γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ἐλεύθερης Ἑλλάδας, εἶναι τὸ ἑξῆς: Ἐὰν θὰ δῆτε τὸν πληθυσμὸ κάθε πόλεων, ἡ κωμιδρίων, ἡ κωμοπόλεων, θὰ δῆτε ὅτι ἡ ἀναλογία τοῦ μουσουλμανικοῦ πληθυσμοῦ εἶναι ὑψηλότερη στὰ ἡμιαστικὰ ἡ ἀστικὰ κέντρα ἀπὸ ὅ,τι εἶναι στὴν ὕπαιθρο. Στὴν ὕπαιθρο σχεδὸν εἶναι ἀνύπαρκτοι, δὲν ὑπάρχουν. Ποὺ ὑπάρχουν μουσουλμανικοὶ πληθυσμοί; Ὑπάρχουν στὶς πόλεις καὶ στὶς κωμοπόλεις. Γιὰ ποιό λόγο; Εἶναι ἕνας λόγος, ὁ ὁποῖος ἐξηγεῖ τὸ ρηθὲν ὑπὸ τοῦ Σεβασμιωτάτου. (Βεβαίως θὰ ἐκπλαγῆτε ἂν ἀκούσετε ὅτι εἶναι πολιτικὰ ὄχι ὀρθὸν αὐτὸ τὸ ὁποῖον εἶπε ὁ Σεβασμιώτατος, καὶ ἂν τυχὸν τὸ πάρουν εἴδηση ὁρισμένοι εὐφάνταστοι ἱστορικοὶ σύγχρονοι, αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι συγγράφουν καὶ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια, τότε θὰ τεθῇ εἰς τὸ στόχαστρόν τους). Δὲν εἶναι πολιτικὰ correct το νὰ πῇ κανεὶς ὀθωμανικὸς ζυγὸς• εἶναι ρατσιστικό. Αὐτὸ διότι λένε ὅτι οἱ Τοῦρκοι μας κατέλαβαν ὡς μιὰ ἀρχή, ἐνῷ ἦταν ζυγός. Καὶ ἀπὸ ποὺ φαίνεται. Ἀπὸ τὸν ἐποικισμό. Καὶ θὰ ξεκινήσω ὄχι ἀπὸ τὴν Ναύπακτο ποὺ θὰ ἔρθω μετά, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν Ἴμβρο καὶ τὴν Τένεδο.

Ἡ Ἴμβρος εἶναι πολὺ μεγαλύτερη τῆς Τενέδου. Ξέρετε εἶναι δύο νησιὰ ποὺ δεσπόζουν στὸν Ἑλλήσποντο, στὸ ἔμπα των Δαρδανελλίων, τοῦ Ἑλλησπόντου. Βλέπετε ὅτι εἰς μὲν τὴν Ἴμβρο δὲν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας Τοῦρκος γιὰ δεῖγμα, δηλαδὴ δεῖγμα νὰ τὸν βάλουμε στὸ μουσεῖο. Μέχρι τὸ 1922 δὲν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας, ἐνῷ στὴν Τένεδο ποὺ εἶναι μικρότερη, ὑπῆρχε μία κοινότητα Τούρκων. Γιατί ὑπῆρχε ἡ κοινότητα Τούρκων; Διότι ἐκεῖ ὑπῆρχε φρουρά. Ἐκεῖ ὑπῆρχε φρούριο. Καὶ ἐκεῖ ἡ φρουρὰ συνοδεύεται ἀπὸ ἕνα ἐξυπηρετικὸ προσωπικό, οἰκογένειες τῶν ὑπηρετούντων ἀνδρῶν, ἀλλὰ καὶ ἕνας ἀριθμὸς ἀπὸ ἐπαγγελματίες ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὴν διατήρηση τῆς φρουρᾶς. Αὐτὸ συμβαίνει καὶ σὲ ὅλη τὴν Ἑλλάδα, τὴν ἀνεξάρτητη σήμερα Ἑλλάδα, ξεκινῶντας ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο. Γι' αὐτὸ θὰ δῆτε ὁ πληθυσμὸς τῶν Πατρῶν νὰ ἔχη μέσα ἕνα ἀσυνήθιστα μεγαλύτερο ποσοστὸ μουσουλμάνων. Οἱ μουσουλμᾶνοι σ’ ὅλη τὴν περιφέρεια τῆς Πελοποννήσου, ἀλλὰ καὶ τῆς Ρούμελης ἐδῶ, ἦταν γύρω στὸ 12-13% τοῦ πληθυσμοῦ. Καὶ 12-13 % ἐὰν ἀριθμητικῶς κάνετε τὴν ἀναλογία, κατὰ τὸ 6-7% εἶναι οἱ στρατιωτικοὶ καὶ δημόσιοι ὑπάλληλοι. Συνεπῶς εἶναι μία δύναμις κατοχῆς. Δὲν ξέρω ἂν γίνομαι ἀντιληπτός. Ἐὰν προχωρήσετε ἀκόμα πιὸ πέρα, θὰ δῆτε ὅτι τὸ 12% κατέχει τὸ 78% τῶν ἐδαφῶν. Δηλαδὴ καὶ μόνο ἀπὸ αὐτὴν τὴν λεπτομέρεια ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση εἶναι ἀπολύτως δικαιολογημένη. Κάτι ὁ ὁποῖο ἀποσιωποῦν τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια καὶ τὸ ἀποσιωποῦν παρ’ ὅτι ἰδεολογικὰ θὰ ἔπρεπε νὰ τὸ εἶχαν χρησιμοποιήσει. Δηλαδὴ ὅτι εἶναι μία κίνηση ποὺ ἔχει ἕναν κοινωνικὸ ἀπελευθερωτικὸ χαρακτῆρα.

Λέω, λοιπόν, ὅτι ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Ναυπάκτου ἦταν ἀναγκαία. Μέχρι τὴν τελευταία στιγμὴ ἐπαίζετο, ἐὰν τυχὸν θὰ γίνη ἀνεξάρτητη πολιτεία ἡ Ἑλλάδα ἡ θὰ εἶναι μία ὑποτελὴς στὴν Πύλη πολιτεία. Ἐδῶ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω ὅτι, ὅταν τελικὰ ἐπιταχύνθηκαν οἱ ἐνέργειες, οἱ ὁποῖες ἐνέργειες ἦταν ἡ ἀπελευθέρωση πρῶτα τῶν γύρω περιοχῶν, πρῶτα ἀπελευθερώνονται τὰ Κράβαρα.

(Καὶ ἀπὸ τὶς ἀρνητικὲς στιγμὲς τοῦ ἀγῶνα)

Στὸ διασωθὲν κάτω ἀπὸ μυθιστορηματικὲς συνθῆκες ἀρχεῖον τοῦ Κωστάκη Μουσούρου, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξεν πρῶτος πρέσβυς τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους στὴν Ἑλλάδα, ἐπὶ Ὄθωνος, ὑπάρχει τὸ ἑξῆς ἐκπληκτικὸ ἔγγραφο τὸ ὁποῖο ἔχει γράψει μὲ τὰ χέρια του ὁ Κωστάκης Μουσοῦρος καὶ τοῦ ὁποίου τὸ πρωτότυπο βρίσκεται πλέον στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Λοιπὸν ἀναφέρεται τὸ ἑξῆς: Τὴν Πρωτοχρονιὰ τοῦ ἔτους 1848 ὁ Ὄθων ἔκανε ὁρισμένες προαγωγὲς στρατιωτικῶν ἀπὸ συνταγματάρχη σὲ ὑποστράτηγο, (δὲν ὑπῆρχε ὁ βαθμός του ταξίαρχου) καὶ παρέλειψε τὸν Γρίβα. Καὶ ὑπάρχει ἡ ἑξῆς πληροφορία... Ζήτησε ὁ Γρίβας νὰ συναντήση τὸν Ὀθωμανὸ πρέσβυ... Καὶ εἶπε ὅτι ἔχει ἕτοιμο πραξικόπημα νὰ διαλύση τὴν Ἑλλάδα γιὰ νὰ τὴν ἐνσωματώση στὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. (Καὶ αὐτό, ἐπειδὴ δὲν εἶχε γίνει στρατηγός), ὑπὸ τὸν ὅρον νὰ τοῦ ἐξασφαλίσουν ἕνα ὑψηλὸ ὑπούργημα στὸ Ὀθωμανικὸ κράτος. Καὶ γράφει στὸν πεθερό του, τὸν Στέφανο τὸν Βογορίδη τὸν ἐκ Βουλγάρων, καὶ ὁ πεθερὸς τοῦ Κωστάκη τοῦ Μουσούρου λέει: «Ἐγὼ συμφωνῶ μὲ τὸν εἰρημένο στρατιωτικό, ἀλλὰ ἐπειδὴ αὐτὸς ἦταν μὲ τὸν Ἀλὴ Πασᾶ καὶ πρόδωσε τὸν Ἀλὴ Πασᾶ καὶ πῆγε μὲ τοὺς Σουλιῶτες, πρόδωσε τοὺς Σουλιῶτες πρόδωσε τὸν ἕναν ἡ τὸν ἄλλον... δὲν τοῦ ἔχομεν ἐμπιστοσύνην, εἰ δυνατὸν ἀκίνδυνο ὑπούργημα νὰ τοῦ δώσετε».

***

Ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Ναυπάκτου ἕπεται τῆς ἀπελευθέρωσης τοῦ Ἀντιρρίου καὶ μάλιστα κατὰ ἕνα μῆνα. Ἐπίσης τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Ἐπάχτου ἀκολουθεῖ ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Βόνιτσας. Καὶ βέβαια παρασύρεται τὸ Μεσολόγγι καὶ τὸ Αἰτωλικό. Μέχρι τὶς 2 Μαΐου συνεχίζεται ἡ ἀπελευθέρωση, προκειμένου νὰ συμπεριληφθῇ αὐτὴ ὅλη ἡ περιοχὴ στὸ ἑλληνικὸ κράτος.

Προκειμένου νὰ ἐξασφαλισθῇ καὶ ἡ συμμετοχὴ αὐτοῦ τοῦ γεωγραφικοῦ κομματιοῦ στὸν κορμὸ τοῦ ὑπὸ σύστασιν ἑλληνικοῦ κράτους, κινητοποιοῦνται κατὰ βάσιν οἱ δυνάμεις ὄχι μόνον τοῦ στρατοῦ, ἀλλὰ κυρίως τοῦ ναυτικοῦ. Ἔχει παίξει σημαντικὸ ρόλο τὸ ναυτικό, ὄχι μόνο τὸ ἑλληνικό, ἀλλὰ βεβαίως καὶ τὸ ἀγγλικό, προκειμένου νὰ ἀποκλεισθῇ ἡ περιοχή.

Στὴν περίπτωση τοῦ Ἀντιρρίου, διαπιστώνεται ὅτι ἔχουν ἤδη συμφωνήσει οἱ πολιορκούμενοι μὲ τοὺς πολιορκητές. Ἔχει συμφωνηθῇ ἡ παράδοση τοῦ Ἀντιρρίου, ἀλλὰ ἐπειδὴ φοβᾶται ὁ ὀθωμανὸς διοικητὴς μὴ τυχὸν τοῦ ζητήσουνε νὰ λογοδοτήση ποὺ παραδόθηκε ἄνευ μάχης, ζητεῖ νὰ γίνη μία εἰκονικὴ μάχη, μία πλασματικὴ μάχη, κατόπιν τῆς ὁποίας νὰ μπορέση νὰ δικαιολογήση τὴν παράδοσή του. Εἶναι κάπως κωμικό, ὅπως φαίνεται ἀπὸ αὐτὰ ποὺ ἔχουν ἐπακολουθήσει, ὅπως καὶ ἀπὸ τὴν ἀνταλλαγὴ τῶν ἐπιστολῶν. Ἰδίως μία ἐπιστολὴ εἶναι λίγο ἀστεία. Δηλαδὴ ὁ ὀθωμανὸς διοικητὴς στέλνει εὐχαριστίες ποὺ ἔφυγε ἀπὸ τὸ Ἀντίρριο....

Θὰ σᾶς διαβάσω τὸ ἑξῆς γιὰ τὴν παράδοση τοῦ Ἀντιρρίου, γιὰ τὴν συνθήκη παράδοσης. Εἶχε διορισθῇ ἀπὸ τὸν Κυβερνήτη, τὸν Καποδίστρια, ὁ Αὐγουστῖνος, ὁ ἀδερφός του, ὡς τοποτηρητὴς τῆς ἐξουσίας, τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας, προκειμένου νὰ παραλάβη τὸ Ἀντίρριο. Γίνεται μία συνθήκη εἰς τὸ Καστέλι τοῦ κόλπου τῆς Ναυπάκτου (Ρούμελη καστέλι εἶναι τὸ Ἀντίρριο) ἀπὸ μέρους τοῦ φρουράρχου καὶ τῶν λοιπῶν ἀγάδων μεταξὺ τοῦ «πληρεξουσίου τοποτηρητοῦ τῆς Κυβερνήσεως εἰς τὰς ἐπαρχίας Στερεᾶς Ἑλλάδος ἐξοχωτάτου κ. Αὐγουστίνου Καποδίστρια, γενομένου διὰ μέσου τοῦ Ἰωάννη Παπαρηγόπουλου» (ὁ Παπαρηγόπουλος ἦταν μιὰ ἀμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ὑπῆρξε διερμηνέας προξενείων στὴν Πάτρα):

«Ἀφοῦ διὰ ξηρᾶς καὶ θαλάσσης ἐπολεμήθημεν ἀπὸ τὰς ἑλληνικὰς δυνάμεις (σ. αὐτὸ εἶναι κωμικὸ βέβαια) βλέποντας ὅτι δὲν μπορούσαμεν νὰ βαστάξωμεν διὰ νὰ μὴν κινδυνεύσουν μὲ ἡμᾶς ἀρκετὰ γυναικόπαιδα, ποὺ εὑρίσκοντο μέσα εἰς τὸ εἰρημένον κάστρον, καὶ μὲ μέσον τοῦ εἰρημένου σιορ Τζάνε (σ. ὁ Παπαρηγόπουλος Ἰωάννης) ὡς ἀκολουθεῖ ἐσυμφωνήσαμεν:

Νὰ μαζευτοῦν καράβια καλὰ καὶ σίγουρα διὰ νὰ μᾶς πᾶνε εἰς τὴν Αὐλῶνα, καὶ νὰ πληρωθῇ ὁ ναῦλος ὑπὸ τὸν Ἐξοχώτατον Πληρεξούσιον, νὰ λάβωμεν τὰ ἅρματά μας ὅσα εἶναι ἰδικά μας ὁμοῦ καὶ ὅλα τὰ κινητὰ πράγματα. Ὅσα ζῶα ἔχομεν τὰ ὁποῖα δὲν ἠμποροῦμεν νὰ πάρωμεν μαζί, νὰ ἐκτιμηθοῦν καὶ νᾶς μᾶς πληρωθῇ ἡ τιμή των. Νὰ μᾶς δοθῇ γκερὲς (σ. γκερὲς σημαίνει τροφὴ) διὰ δέκα ἡμέρας ψωμὶ καὶ ρύζι. Μέσα εἰς τὸ κάστρον νὰ μὴν ἔμπουν τὰ ἑλληνικὰ στρατεύματα παρὰ ἀφοῦ ἐμεῖς ἐμπαρκαρισθῶμεν εἰς τὰ καράβια μὲ τὶς φαμελιὲς καὶ τὰ εἴδη μας. Θέλουν ἔλθει μόνο δέκα ἄνθρωποι. τακτικοί, διὰ νὰ βουλώσουν τους τζεπανέδες (σ. πολεμοφόδια) ὅπου ἔχουν τὸ μπαρούτι καὶ νὰ στέκονται ἐκεῖ διὰ προφύλαξιν διὰ νὰ μὴ ἀκολουθήση κανένα καταανὲς» (σ. νὰ μὴ γίνη κανένα λάθος δηλαδὴ καὶ τιναχθῇ στὸν ἀέρα). Καὶ συνεχίζει ἡ συμφωνία καὶ βεβαίως μὲ τὴν ἀποχώρησιν τῶν Ἑλλήνων... Τί σημαίνει αὐτό; Σημαίνει ὅτι τὸ εἶχαν πάρει ἀπόφαση ὅτι τελείωσε τὸ παιχνίδι καὶ πλέον ἦταν θέμα τυπικόν. Ἡ ἀπελευθέρωση ἦταν τυπική.

Ἀντιδιαστέλλω ἐδῶ τὸ ἑξῆς γεγονός: Πρῶτον τὸ 1821, τὸν Μάϊο μῆνα, ποὺ γίνεται ἡ πρώτη ἀπόπειρα ἀπελευθέρωσης τῆς Ναυπάκτου καὶ ἡ ὁποία εἶχε τραγικὸ ἀποτέλεσμα. Μὲ τὸν Μιαούλη. Ἐπίσης θέλω νὰ ἐπιστήσω τὴν προσοχή σας ὅτι ἡ Ναύπακτος εἶχε ἀπελευθερωθῇ στὰ Ὀρλωφικά. Καὶ ἡ ἀπελευθέρωση ποὺ εἶχε γίνει τότε εἶχε ὀλέθριο ἀποτέλεσμα καὶ κατὰ τὴν καταστολὴ τῆς Ἐπανάστασης διὰ μέσου ὄχι μόνον τῶν κομματικῶν στρατευμάτων ἀλλὰ καὶ τῶν Τουρκαλβανὼν τοὺς ὁποίους ἔφεραν προκειμένου νὰ ἐξοβελίσουν τὸν κίνδυνον τῆς Ἐπανάστασης. Ὑπῆρξε τόσο τραγικὴ ἡ συνέπεια τῶν Ὀρλωφικῶν, δηλαδὴ τόσο αἰματοστάλακτη ἡ καταστολή –δὲν ξέρω ἂν τὸ ἔχετε συνειδητοποιήσει αὐτό– ἕνα πάρα πολὺ μεγάλο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ εἴτε σφαγιάσθηκε, εἴτε ἀναγκάσθηκε σὲ ἀποχώρηση.

Καὶ ἂν τυχὸν δῆτε γενεαλογίες ὁρισμένων οἰκογενειῶν ἀπὸ τὶς Κυκλάδες μέχρι τὴν Σμύρνη ἡ τὴν Κωνσταντινούπολη, θὰ διαπιστώσετε ὅτι διαγενιακὰ ξεκινᾶνε ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ 18ου αἰῶνα, δηλαδὴ ἀπὸ τὰ Ὀρλωφικά, οἱ ὁποῖοι περισώθηκαν φεύγοντας μέσῳ νησιῶν καὶ φθάσανε στὴν Σμύρνη καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ μάλιστα πολλὲς φορὲς οἱ οἰκογένειες αὐτὲς εἶναι μία ἐπαναλαμβανόμενη τραγωδία, διότι σφάζονται στὸν τόπο τους, ἀναγκάζονται πηγαίνουν κάπου ἀλλοῦ, σφάζονται ἐκεῖ, πηγαίνουν παρακάτω, σφάζονται ἐκεῖ καὶ στὸ τέλος καταφεύγουν τό ‘64 στὴν Ἑλλάδα. Δηλαδή, ἂν τὸ δῆτε ἀπὸ μιὰ πλευρὰ μικροϊστορικὴς εἶναι ἡ βιωμένη τραγωδία τοῦ Ἑλληνισμοῦ.

Μιὰ παρένθεση. Αὐτοὶ οἱ νεόκοποι ἱστορικοὶ ἐλαύνονται ἀπὸ τὴν ἑξῆς θεωρία: ὅτι ἡ ἱστορία εἶναι ἕνας ἰδεολογικὸς μηχανισμὸς τοῦ κράτους (καὶ αὐτὸ εἶναι γνωστόν), ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς ἱστορίας μπορεῖ κανεὶς νὰ κατασκευάση τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα. Κατὰ τὴν ἄποψη αὐτῶν τῶν ἱστορικῶν –οἱ ὁποῖοι πρυτανεύουν καὶ στὰ σχολικά μας βιβλία σήμερα καὶ δὲν νομίζω νὰ ὑπάρχη κανεὶς νὰ διαφωνῇ σ’ αὐτό– ἡ ταυτότητα εἶναι κατασκευή, εἶναι constraction. Συνεπῶς μποροῦμε κατὰ βούλησιν καὶ τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τὰ ὁποῖα θὰ διαμορφώσουν τὴν ἐθνικὴ συνείδηση, τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα, νὰ τὰ κατασκευάζουμε μὲ βάση αὐτὴ τὴν ταυτότητα ποὺ θὰ θέλουμε νὰ ἔχουμε. Συνεπῶς τί σημαίνει αὐτό; Νὰ χάσουμε τὴν ταυτότητά μας. Νὰ ἀποκτήσουμε μιὰ ἄλλη ταυτότητα. Ποιά θὰ εἶναι αὐτὴ ἡ ταυτότητα, αὐτὸ εἶναι ἄλλο ζήτημα. Μέσα σὲ αὐτὰ τὰ πλαίσια θὰ δῆτε ὅτι ὑπάρχει μία κυρίαρχη ἄποψη σ’ αὐτοὺς τοὺς κύκλους ὅτι καὶ ὁ Ἑλληνισμὸς τῆς Μ. Ἀσίας δὲν ἦταν Ἑλληνισμὸς παρὰ μόνον μετανάστες ποὺ εἶχαν ἔρθει ἀπὸ τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο στὴν Μ. Ἀσία! Βέβαια εἶναι ψεῦδος, διότι τὸ ἰσχυρότερο παράδειγμα ποὺ μπορεῖ κανεὶς νὰ προσάγη εἶναι οἱ Πόντιοι. Δὲ νομίζω ὅτι φύγαν ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα τὸ 1700 καὶ πῆγαν στὸν Πόντο! Μπορεῖ νὰ ἔφυγε ἕνα μέρος. Ἕνα μέρος ἔφυγαν καὶ πῆγαν μέσῳ τῶν Κυκλάδων καὶ φθάσαν στὴ Σμύρνη ἡ στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου βέβαια ἐκεῖ ὑπάγεται καὶ ἡ περίπτωση τῆς Ναυπακτίας, γενικότερα ἂν τὸ δῆτε. Ἔτσι κάποιες οἰκογένειες π.χ. ἀπὸ τὴν Ναύπακτο βρεθήκανε στὴν Ὀδησσὸ ἀκριβῶς μὲ αὐτὴν τὴ λαίλαπα. Ὅπως ἀκριβῶς πῆγαν στὴν Ὀδησσὸ τότε μετὰ τὴν καταστολή των Ὀρλωφικῶν. Εἶναι ἡ Αἰκατερίνη ἡ μεγάλη ποὺ προσέφερε ἐδάφη ποὺ προσέφερε εὐκαιρίες γιὰ ἐγκατάσταση. Ἡ Μαριούπολη εἶναι μία περίπτωση τιμαριούχων, δὲν εἶναι Πόντιοι, εἶναι ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο καὶ τὴν Στερεὰ Ἑλλάδα Ἕλληνες ποὺ ἔχουν πάει. Κλείνω αὐτὴ τὴν παρένθεση γιὰ νὰ τονίσω ὅτι μπορεῖ νὰ φτάσουμε σὲ σουρρεαλισμό, νὰ ποῦμε δηλαδὴ ὅτι δὲν ὑπῆρχε κἂν Ἑλληνισμός .

Κοιτᾶξτε κάτι. Δὲν ξέρω ἂν τυχὸν μπόρεσα νὰ δώσω τὶς δύο συνιστῶσες τῆς τότε καὶ τῆς τωρινῆς κατάστασης. Τότε ὁ Στάντφορντ Κάνιγκ ἔλεγε ὅτι Ἕλληνες εἶναι μόνο αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι εἶναι στὴν Πελοπόννησο καὶ ἕνα κομμάτι στὴν Στερεὰ Ἑλλάδα. Οἱ ὑπόλοιποι δὲν εἶναι Ἕλληνες. Θὰ δῇς ὅτι καὶ σήμερα οἱ προοδευτικοὶ αὐτοὶ ἱστορικοὶ καταλήγουν στὸ ἴδιο θεώρημα, ὅσο καὶ νὰ σᾶς φανῆ πρωτάκουστο. Πρῶτον καὶ κύριον, ὅταν ἀναφέρονται στοὺς Κυπρίους. Λένε, τί σχέση ἔχει ὁ Κύπριος νὰ δακρύζη εἰς τὸν Κολοκοτρώνη; Ἄρα εἶναι κατασκευή. Ἐγὼ ἔχω συνάδελφο καθηγητὴ στὸ Πάντειο Πανεπιστήμιο, ὁ ὁποῖος ἔχει γράψει μιὰ περισπούδαστη μελέτη καὶ λέει ὅτι οἱ Κύπριοι ἔγιναν Ἕλληνες μετὰ τὸ 1912! Καὶ ὅταν τὸ ἔλεγα σὲ Τούρκους συναδέλφους γελοῦσαν. Καὶ μοῦ λέν: «Καὶ πρὶν τί ἦταν αὐτοί;» Γελοῦν οἱ Τοῦρκοι δηλαδή! ἐννοῶντας τὴν ἑλληνικὴ ταυτότητα.

Θέλω λοιπὸν νὰ σᾶς καταστήσω κοινωνοὺς αὐτῆς τῆς ἀνησυχίας τὴν ὁποίαν ἔχω καὶ ἡ ὁποία ἀνησυχία πηγάζει ἀπὸ τὴν στρέβλωση τῶν ἱστορικῶν γεγονότων.

***

Γιὰ νὰ ἔρθουμε λοιπὸν στὴν περίπτωση τοῦ Ἐπάχτου καὶ νὰ κλείσω ἐδῶ, ἡ παράδοση τοῦ Ἐπάχτου δὲν ἔγινε ἀμαχητί, ἀλλὰ δὲν ἔγινε καὶ μὲ μάχη, μιὰ περιλάλητη μάχη. Ἦταν σὲ μία περίπτωση πιέσεων ποὺ ἐδέχοντο οἱ Τοῦρκοι καὶ ἤθελαν νὰ ἐξασφαλιστοῦν καὶ ἡ ζωή τους καὶ τὰ χαρέμια τους, οἱ γυναῖκες τους, τὰ κινητά τους, τὰ ζῶα τους, δηλαδὴ νὰ φύγουν ἀμαχητὶ ἀπὸ τὴν πόλη. Ἡ ἀποχώρηση τῶν Ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων καὶ στρατιωτικῶν ἀλλὰ καὶ δημοσίων, κρατικῶν ὑπαλλήλων, θυμίζει τὴν ἀποχώρηση τῶν Γερμανῶν κατὰ τὴν Κατοχή.

Καὶ τί βγαίνει συμπέρασμα ἀπὸ αὐτὴν ὅλη τὴν ἐξιστόρηση: ὅτι ἦταν ξένο σῶμα, δηλαδὴ μία δύναμη κατοχῆς καὶ ἡ ὁποία δὲν εἶχε ἐνσωματωθῇ μὲ τὴν ζῶσα τοπικὴ κοινωνία. Αὐτὸ τὸ συμπέρασμα βγαίνει. Ἕνα συμπέρασμα ἄνευ ἐνστάσεως, τὴν ὁποίαν ὁποιοσδήποτε μπορεῖ νὰ προβάλη.

Κοιτᾶξτε ὅμως πέραν αὐτοῦ τοῦ γεγονότος ὑπῆρξαν ἐλάχιστες περιπτώσεις μουσουλμάνων, οἱ ὁποῖοι ἔμειναν καὶ οἱ ὁποῖοι ἐκχριστιανίσθηκαν. Ἐὰν ἀνατρέξη κανεὶς ὅμως στὴ γενεολογία τῶν ἴδιων ἀτόμων, εἶναι ἄτομα τῶν ὁποίων οἱ οἰκογένειες κατὰ διαστήματα εἶχαν βιασθῇ νὰ ἐξισλαμισθοῦν καὶ εἶναι μία περίεργη περίπτωση κρυπτοχριστιανῶν στοὺς δικούς μας ἐδῶ τοὺς τόπους. Διότι ὅταν μιλούσαμε γιὰ κρυπτοχριστιανοὺς στὴν Μικρὰ Ἀσία, εἴχαμε λησμονήσει τοὺς κρυπτοχριστιανούς, οἱ ὁποῖοι ὑπῆρχαν καὶ στὴν Πελοπόννησο, ἀλλὰ καὶ στὴν Ρούμελη. Τουλάχιστο ὡς πρὸς τὰ οἰκεῖα, εἶναι ἕνα κεφάλαιο τὸ ὁποῖο ὁ ἱστορικὸς δὲν τὸ ἔχει μελετήσει.

Ἀλλὰ καὶ ἐδῶ εἶναι ἐπίσης πολὺ ἐνδιαφέρουσα μία πληροφορία ποὺ θὰ ἤθελα νὰ σᾶς καταστήσω γνωστή. Ὅτι, ἐπειδὴ προσήρχοντο νὰ βαπτισθοῦν, ἀντίδραση ἦρθε ἀπὸ τοὺς ἀγωνιστὲς τοῦ ’21. Μὲ ποιά αἰτιολογία. Ἐμεῖς ἀγωνιστήκαμε γιὰ νὰ διοριστοῦμε κρατικοὶ ὑπάλληλοι. Ἐὰν τυχὸν βαπτισθοῦν αὐτοί, αὐτοὶ θὰ πάρουν τὶς θέσεις κι ἐμεῖς θὰ μείνουμε ὅπως πρίν. Ἀποφάσισε λοιπὸν ἡ Ἐκκλησία τότε, γιατί δὲν μποροῦσε νὰ ἀρνηθῇ, νὰ τοὺς βαπτίση μὲν ἀλλὰ γιὰ δύο γενεὲς νὰ μὴ μποροῦν νὰ διοριστοῦν δημόσιοι ὑπάλληλοι. Δηλαδὴ νὰ διορίσουμε ἐμεῖς τὰ δικά μας παιδιὰ καὶ τὰ δικά μας ἐγγόνια! Βλέπει λοιπὸν κανεὶς σ’ αὐτὲς τὶς ἱστορίες ἕνα δρᾶμα καὶ μία κωμωδία, ἡ ὁποία συνεχίζεται μέχρι τὸ τέλος.

Ὁ καμβᾶς τῶν γεγονότων ποὺ σᾶς ἔχω ἀναπτύξει, ὁ προβληματισμὸς ποὺ σᾶς ἔχω ἀναπτύξει, βοηθοῦν νὰ δοῦμε οἱ δύο βάσεις τῆς ἱστορικῆς θεώρησης, τότε ἀπὸ ἔξω ἐρχόμενες καὶ σήμερα ἀπὸ ἔξω ἐρχόμενες, πὼς συγκλίνουν καὶ πὼς ἐξυπηρετοῦν συγκεκριμένες ἰδιοτέλειες τῶν μεγάλων δυνάμεων.

Κλείνοντας, θὰ ἤθελα νὰ σᾶς πῶ ὅτι ἡ Νεοελληνικὴ ἱστορία, εἴτε τὸ θέλουμε εἴτε δὲν τὸ θέλουμε, προσλαμβάνει μία κατεύθυνση ἀναλόγως τῶν σχέσεων ποὺ ἀναπτύσσονται μεταξὺ τῆς Ρωσίας καὶ τῆς Δύσεως. Ὅταν ἔγινε ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ἀναμφίβολα οἱ ἐπαναστάτες ἦταν ἀντίθετοι πρὸς τὴν πολιτικὴ τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Διότι οἱ Μεγάλες δυνάμεις εἶχαν συνασπισθῇ στὴν Ἱερὰ Συμμαχία, ἡ ὁποία ἀντιμετώπισε τὸν Ναπολέοντα, εἶχε βεβαίως ἀτονίσει ἡ Ἱερὰ Συμμαχία, ἡ πολιτική της ὅμως συνεχιζόταν. Καὶ ποιά ἦταν ἡ πολιτικὴ αὐτή. Ἡ καταστολὴ τῶν ἐθνικῶν κινημάτων, τῶν λαϊκῶν κινημάτων. Ὡστόσο, ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο ἔχει βαθειὰ σημασία, εἶναι ἡ σχέση ἀπὸ αὐτὲς τὶς Μεγάλες δυνάμεις τῆς Ρωσίας μὲ τὶς ὑπόλοιπες. Δηλαδὴ παρατηρεῖται μέχρι σήμερα, ὅταν ἡ Ρωσία διατηρῇ καλὲς σχέσεις μὲ τὴ Δύση, τότε ἡ στρατηγικὴ σημασία τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας κάποτε καὶ τῆς Τουρκίας σήμερα, μειώνεται, καὶ ἡ Ἑλλάδα, οἱ Ἕλληνες, μποροῦν καὶ κάνουν μερικὰ ἀνοίγματα, ὄχι πολὺ μεγάλα. Ὄχι πολὺ μεγάλα, γιατί πρέπει νὰ εἶναι πάντοτε ἐξαρτώμενη χώρα, στὴν ἐξυπηρέτηση τῶν ἐθνικῶν τους ἐπιδιώξεων. Ἀντίθετα, ὅταν ἡ Δύση εἶναι ἀντίθετη πρὸς τὴν Ρωσία, τότε ἡ στρατηγικὴ σημασία τῆς Τουρκίας διογκοῦται καὶ μεγαλώνει (τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας) καὶ ἡ Ἑλλάδα, ἡ ὁποία εἶναι παιδὶ τῆς Δύσης ὁδηγεῖται νὰ παίξη τὸ ρόλο τοῦ βοηθοῦ, τοῦ ἐπίκουρου τῆς Τουρκίας κάτω ἀπὸ τὸ ἰδεολόγημα τῆς ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας. Μιὰ τέτοια ἑλληνοτουρκικὴ φιλία δὲν εἶναι πηγαία, τῶν λαῶν ὅπως λέμε, εἶναι ἕνα ἰδεολόγημα πρὸς στήριξη τῶν συμφερόντων τῶν δυτικῶν χωρῶν.

Καὶ αὐτὸ συνεχίζεται μέχρι τὶς μέρες μας. Αὐτὴ τὴν εἰκόνα τὴν βλέπουμε σταθερὰ μέχρι τὶς μέρες μας. Τότε εἴχαμε τὴν εὐτυχία οἱ τρεῖς αὐτὲς δυνάμεις νὰ ἀλληλοϋποβλέπονται μέν, ἀλλὰ νὰ λειτουργοῦν ὁμοειδῶς ἐναντίον τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Βέβαια, μέσα στὴν δημιουργία τοῦ ἀρχικοῦ πυρῆνα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, μπορεῖ κανεὶς νὰ διαπιστώση ὅλες τὶς ἐγγενεῖς δυσχέρειες, οἱ ὁποῖες συνόδευσαν ἀπὸ τὴν ἵδρυση τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους μέχρι σήμερα τὸ Ἔθνος μας.

Ἡ ἱστορία, βέβαια, ἐλέχθη πολὺ προσφυῶς, ὅτι διδάσκει ὅ,τι δὲν διδάσκει! Ἡ Ἱστορία ὅμως κάτι διδάσκει. Ὅτι τηρουμένων (ὄχι ὅτι ἡ ἱστορία ἔχει προκαταλήψεις), ἀλλὰ τηρουμένων τῶν συνθηκῶν καὶ τῶν παραγόντων ἰδίων ἡ ἀναλόγων ἔχουμε τὶς ἀνάλογες ἐξελίξεις, δηλαδὴ ἔχουμε μιὰ πιθανότητα οἱ ἐξελίξεις νὰ παρουσιάζουν μιὰ ὁμοιομορφία.

Τὴν πρώτη φορὰ ποὺ γνώρισα τὴ Ναύπακτο, μπορῶ νὰ σᾶς πῶ ὅτι μαγεύτηκα. Καὶ δὲν τὸ λέω γιὰ νὰ κολακέψω τὸ ἀκροατήριό μου, ἀλλὰ εἶναι γεγονός. Ἐπειδὴ ἀπὸ μικρὸ παιδί, θυμᾶμαι σήμερα, ὅταν ἤμουν στὴν Δ Δημοτικοῦ (τουρκικὰ ἐγὼ δὲν ἤξερα, τὰ ἔμαθα στὸ σχολεῖο, σὲ ἑλληνικὸ σχολεῖο πήγαινα ἀλλὰ ἔμαθα τουρκικὰ ἐκεῖ, γιατί ἦταν μειονοτικὸ) μοῦ ἔδινε κάθε μῆνα μία λίρα ἡ μάνα μου ἡ σχωρεμένη καὶ πήγαινα στὸ περίπτερο καὶ ἀγόραζα μιὰ ἐπιθεώρηση ἱστορίας, τὴν ὁποία δὲν καταλάβαινα βέβαια, τουρκικῆς ἱστορίας, ἀλλὰ μιὰ ἐπιθεώρηση. Καὶ μάλιστα σήμερα, ὅταν γράφω κάποια ἄρθρα, χρησιμοποιῶ ἀπὸ τὴν βιβλιοθήκη μου ἄρθρα ἀπὸ τὸ περιοδικὸ αὐτό, ἀπὸ τὴν ἐπιθεώρηση, ποὺ ἦταν ἀπὸ τὸ 1950. Καὶ δὲ θὰ ξεχάσω (βέβαια ἤμουν φοιτητὴς ὅταν ἦρθα ἐδῶ) ὅτι μελετῶντας τὴν ἱστοριογραφία τὴν τουρκική, ἦταν πολὺ πρόσφατες οἱ μελέτες τοῦ καθηγητῆ Semarieitze γιὰ τὴ Ναύπακτο καὶ γιὰ τὰ μνημεῖα τῆς Τουρκοκρατίας ποὺ εἶχε ἐδῶ καὶ εἶχα διαβάσει τότε. Δηλαδὴ ἦταν πολὺ πρόσφατα.

Καὶ ἦταν μιὰ μεγάλη συγκίνηση, γιατί πραγματικὰ ὁ Ἔπαχτος εἶναι ἕνα κέντρο, ἕνα κεντρομόλο σημεῖο σὲ ὅλη τὴν περίοδο τῆς λεγόμενης Τουρκοκρατίας. Καὶ εἶναι κεντρομόλο σημεῖο, διότι μὴν ξεχνᾶτε ὅτι ἡ σημαντικότερη χρονιὰ στὴν ἱστορία τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας εἶναι τὸ 1571. Τὸ 1571 κρίθηκε ἡ τύχη ὅλης τῆς Εὐρώπης καὶ κρίθηκε ἐδῶ. Πραγματικὰ κρίθηκε ἐδῶ, δὲν εἶναι σχῆμα λόγου. Φαίνεται ἀπὸ τὸ 1571 χρειάστηκαν 350 χρόνια γιὰ νὰ μπορέση νὰ λυτρωθῇ ἐν μέρει τὸ ἄγος ποὺ εἶχε σωρεύσει τὸ ὀθωμανικὸ καθεστώς.

Δὲν μποροῦμε σήμερα, καὶ ἔτσι θὰ κλείσω, νὰ κατανοήσουμε ποιό εἶναι, τί ὑπῆρξε τὸ ὀθωμανικὸ καθεστώς. Σὲ μιὰ ἀπ’ αὐτὲς τὶς τηλεοπτικὲς συζητήσεις, οἱ ὁποῖες ἔλαβαν χώρα πρὶν ἀπὸ 2-3 βδομάδες, ἤμουν ὑπερασπιστὴς τῆς ἄποψης ὅτι τὸ βιβλίο τῆς Ἱστορίας τῆς ΣΤ Δημοτικοῦ ἔχει σφάλματα καὶ θὰ πρέπη νὰ ἀνασκευασθῇ. Μία ἀπὸ τοὺς διαπρύσιους κήρυκες τῆς ὀρθότητας τοῦ κειμένου αὐτοῦ, συνάδελφος, ἔδωσε τὴν ἑξῆς ἀπάντηση, ὅταν εἶπα τὸ ἀκόλουθο ἀπόσπασμα: «Τὸ ὀθωμανικὸ καθεστὼς ἔχει ἀπασχολήσει πάρα πολλοὺς κορυφαίους στοχαστὲς καὶ ἐρευνητὲς ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὴν πολιτικὴ ἐπιστήμη καὶ μὲ τὴν κοινωνία. Δηλαδὴ ἔχει ἀπασχολήσει τὸν πατέρα τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης ποὺ εἶναι ὁ Μακιαβέλι. Στὸν «Ἡγεμόνα» ἀναφέρεται τὸ ὀθωμανικὸ καθεστώς. Ἔχει ἀπασχολήσει τον Μάρξ, ἔχει ἀπασχολήσει ἕναν ἀπὸ τοὺς πατέρες τῆς κοινωνιολογίας ποὺ εἶναι ὁ Μὰξ Βέμπερ, ποὺ μιλάει γιὰ εἰδικὸ τρόπο, εἰδικὸ μόρφωμα πολιτειακὸ καὶ κοινωνικό. Ὁ Β. Ἄντερσον ἀναφέρεται σὲ δεσποτικὸ καθεστώς, δηλαδὴ σὲ ἕνα καθεστὼς ὑπέρτερης αὐταρχικότητας ἀπὸ τὸ μοναρχικὸ καθεστὼς καὶ τὴν ἀπολυταρχία τὴ Δυτική». Ποιά εἶναι ἡ λεπτομέρεια; Πετιέται ἡ συνάδελφος καὶ λέει: «Ἀκριβῶς ὅπως ἦταν ἐπὶ τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ». Βεβαίως, αὐτὴ ἡ κυρία ἡ ὁποία εἶναι πρωτοβάθμιος καθηγήτρια θὰ μποροῦσε νὰ εἶχε ἀπορριφθῇ ἀμέσως ὡς φοιτήτρια. Διότι αὐτὴ εἶναι ἡ διαφορά. Διότι τὸ καθεστὼς τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ μπορεῖ νὰ μετεξελιχθῆ καὶ μέσῳ τῆς Γαλλικῆς ἐπανάστασης σὲ μιὰ ἀστικὴ δημοκρατία, ἐνῷ τὸ καθεστὼς τὸ δεσποτικὸ δὲ μπορεῖ νὰ μετεξελιχθῆ, ἀπόδειξη εἶναι οἱ ὀδύνες τὶς ὁποῖες ὑφίσταται σήμερα ἡ Τουρκία καὶ κατ’ ἐπέκτασιν καὶ οἱ γείτονές της μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ ἡ Ἑλλάδα! Καὶ νομίζω ὅτι ἔχω γίνει ἀντιληπτός. Τὸ νὰ θέλης νὰ ἐξαγνίσης ἕνα τέτοιο καθεστὼς εἶναι σὰν νὰ θέλης, τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν, νὰ ἐξαγνίσης τὸ ναζιστικὸ καθεστώς. Ὑπάρχουν παραλληλίες ἀπόλυτες.

Θὰ ἤθελα νὰ σᾶς εὐχαριστήσω γιὰ τὴν προσοχὴ ποὺ καταβάλατε. Μερικὲς φορές, μερικὲς ἁπλὲς ἀλήθειες εἶναι πολὺ δύσκολο ὄχι μόνο νὰ τὶς ποῦμε ἀλλὰ νὰ τὶς κατανοήσουμε....

Σήμερα προσπάθησα μέσα στὸ ἑόρτιο αὐτὸ κλίμα, νὰ μεταφέρω 2-3 σκέψεις ἂν θέλετε μεταμφιεσμένες ἴσως, κρυμμένες ἴσως, ἀλλὰ αὐτὲς οἱ σκέψεις εἶναι ἐκεῖνες οἱ ὁποῖες πρέπει νὰ μᾶς ἀπασχολήσουν ἀπὸ τώρα καὶ στὸ ἑξῆς. Γιατί, ἂν αὐτὲς τὶς σκέψεις δὲν τὶς ἔχουμε, εἶναι σὰν νὰ χάσουμε τὴν ἴδια τήν ψυχή μας. Οἱ ἑόρτιες ἐκδηλώσεις δὲν εἶναι αἰτία μιᾶς στιγμιαίας ἔξαρσης τυπικῆς, ἀλλὰ εἶναι μιὰ πρόκληση γιὰ μιὰ συνεχῆ ἐγρήγορση τῆς συνείδησής μας. Γιατί ἂν ἐννοοῦμε τὴν λέξη ἐλευθερία, ἂν ἐννοοῦμε τὴν λέξη Ἔθνος, ἂν ἐννοοῦμε τὴν λέξη Ἕλληνας, εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ σκύψουμε μὲ σεβασμὸ καὶ ἀγάπη στὸ παρελθὸν καὶ νὰ τὸ κάνουμε παρὸν μέσα στὴν συνείδησή μας.

Σᾶς εὐχαριστῶ πολύ.–