Κύριο ἄρθρο: Ὁ τρίτος πειρασμὸς τῆς Ἐκκλησίας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(δημοσιεύθηκε, συνεπτηγμένο, στὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 22-4-2007)

Στὴν ἐποχή μας οἱ ἄνθρωποι τῆς Ἐκκλησίας ἀντιμετωπίζουν τὸν πειρασμὸ νὰ μετατρέπωνται σὲ κοινωνικοὺς παράγοντες, νὰ χρησιμοποιοῦν τρόπους καὶ μεθόδους μιᾶς ἀνθρωποκεντρικὴς κοινωνίας, προκειμένου νὰ ἀποκτοῦν δόξα, χρῆμα, ἐπικοινωνία, προβολή.

Αὐτὸ στὴν οὐσία εἶναι ὁ τρίτος πειρασμὸς ποὺ ἀντιμετώπισε ὁ Χριστὸς στὴν ἔρημο, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ὁ διάβολος τοῦ ἔδειξε ὅλες τὶς βασιλεῖες τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξα τους καὶ ζήτησε, προκειμένου νὰ Τοῦ τὶς δώση, νὰ τὸν προσκυνήση. Ὁ Χριστὸς ἀπέρριψε αὐτὸν τὸν πειρασμὸ λέγοντας: «ὕπαγε ὀπίσω μου, σατανᾶ! γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις» (Μάτθ. δ , 10) καὶ μᾶς ὑπέδειξε τὸν τρόπο ποὺ καὶ ἐμεῖς θὰ ἀντιμετωπίσουμε αὐτὸν τὸν τρίτο πειρασμό.

Αὐτὸ στὴν οὐσία εἶναι ὁ τρίτος πειρασμὸς ποὺ ἀντιμετώπισε ὁ Χριστὸς στὴν ἔρημο, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ὁ διάβολος τοῦ ἔδειξε ὅλες τὶς βασιλεῖες τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξα τους καὶ ζήτησε, προκειμένου νὰ Τοῦ τὶς δώση, νὰ τὸν προσκυνήση. Ὁ Χριστὸς ἀπέρριψε αὐτὸν τὸν πειρασμὸ λέγοντας: «ὕπαγε ὀπίσω μου, σατανᾶ! γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις» (Μάτθ. δ , 10) καὶ μᾶς ὑπέδειξε τὸν τρόπο ποὺ καὶ ἐμεῖς θὰ ἀντιμετωπίσουμε αὐτὸν τὸν τρίτο πειρασμό.

Ἡ ἐπιστήμη τῆς ἐπικοινωνίας

Ὁ τρίτος αὐτὸς πειρασμὸς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας ἐκφράζεται καὶ μὲ τὴν ἐπιστήμη τῆς ἐπικοινωνίας. Στὴν ἐποχή μας, ἐποχὴ καὶ κοινωνία πληροφορίας, εἶναι ἑπόμενο νὰ ἀναπτυχθῇ στὸ ἔπακρο ἡ ἐπιστήμη τῆς ἐπικοινωνίας. Μπορεῖ κανεὶς νὰ προσθέση ὅτι στὴν ἐποχὴ τῆς μὴ κοινωνίας ἀναπτύσσεται ἡ ἀρχὴ τῆς ἐπικοινωνίας.

Ἔχουν γίνει πολλὲς μελέτες καὶ ἀναλύσεις γύρω ἀπὸ τὴν ἐπιστήμη τῆς ἐπικοινωνίας. Βασικὰ μὲ τὸν ὅρον αὐτὸ ἐννοεῖται ὁ μηχανισμὸς ἐκεῖνος, μὲ τὸν ὁποῖο ἀναπτύσσονται οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις (Cooley), ἡ ἐπικοινωνία εἶναι μιὰ μορφὴ «ἀλληλοερεθισμοῦ» καὶ «ἀλληλόδρασης» (Park) μὲ σκοπὸ τὴν κυριαρχία καὶ τὴν ἐκμετάλλευση. Γιὰ τὴν ἐπιτυχία τῆς ἐπικοινωνίας χρησιμοποιοῦνται πολλοὶ τρόποι ὅπως ὁ ἔναρθρος λόγος, οἱ χειρονομίες, τὰ συμβατικὰ σύμβολα (Park), οἱ εἰκόνες κλπ. Ὑπάρχουν πολλὲς μορφὲς ἐπικοινωνίας καὶ πολλοὶ τρόποι μὲ τοὺς ὁποίους ἐπικοινωνοῦν οἱ ἄνθρωποι μεταξύ τους, ὅπως ἐπικοινωνία ἰδεῶν, αἰσθημάτων, διαθέσεων καὶ συγκινήσεως (Park). Στὴν ἐπιτυχία τῶν ἐπαφῶν συντελοῦν πολλοὶ παράγοντες, ὅπως ἡ ἐκφραστικότητα, ἡ μονιμότητα τῆς καταγραφῆς γιὰ τὴν ὑπέρβαση τοῦ χρόνου, ἡ ταχύτητα γιὰ τὴν ὑπέρβαση τοῦ χώρου καὶ ἡ διάδοση σὲ ὅλες τὶς τάξεις τῶν ἀνθρώπων (Cooley). Ἐπίσης, γίνεται λόγος γιὰ τὴν λεγομένη «διφασικὴ ροη τῆς ἐπικοινωνίας», ἀφοῦ ἡ πληροφορία φθάνει πρῶτα στοὺς «καθοδηγητὲς γνώμης» (opinion leaders) καὶ ἀπὸ αὐτοὺς σὲ ἐκείνους τοὺς ὁποίους αὐτοὶ ἐπηρεάζουν (Katz). Ἀκόμη οἱ εἰδικοὶ κάνουν λόγο γιὰ «ψευδογεγονότα», τὰ ὁποῖα κατασκευάζονται καὶ εἶναι «σκηνοθετημένα» καὶ γι' αὐτὸ «δὲν εἶναι οὔτε ἀληθινὰ οὔτε ψεύτικα μὲ τὶς παλιὲς γνωστὲς ἔννοιες» (Boorstin) καὶ ἑπομένως εἶναι ἐπικίνδυνα.

Στὴν πραγματικότητα ὑπάρχει διαφορὰ μεταξὺ ἐπικοινωνίας καὶ κοινωνίας. Κοινωνία σημαίνει στενὴ ὑπαρκτικὴ καὶ ὑπαρξιακὴ σχέση μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων, ὑπαρξιακὴ συμμετοχὴ στὸν πόνο καὶ τὴν θλίψη τοῦ ἄλλου, ἀνάληψη τοῦ πόνου τοῦ ἄλλου, ὅπως ἔλεγε ἕνας ἀσκητὴς ἀγάπη εἶναι νὰ βρῇς ἕναν λεπρὸ καὶ νὰ τὸν πάρης στὸ σπίτι σου γιὰ νὰ τὸν περιποιηθῇς ἡ νὰ προσευχηθῇς στὸν Θεο νὰ ἔλθη ἡ λέπρα ἐπάνω σου καὶ νὰ ἐλευθερωθῇ ἐκεῖνος. Ἀντίθετα, ἐπικοινωνία εἶναι μιὰ ἐξωτερικὴ σχέση, ποὺ ἀφήνει ἀνέγγιχτο τὸ βάθος τῆς προσωπικότητας τοῦ ἄλλου. Ἡ κοινωνία ἀποβλέπει στὸν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο - ὑπόσταση, ἐνῷ ἡ ἐπικοινωνία ἀποβλέπει στὸν ἄνθρωπο ὡς μᾶζα. Ὁ Park λέγει ὅτι ἐπικοινωνία μπορεῖ νὰ ἔχουν καὶ τὰ ζῶα μεταξύ τους, ὅπως τὰ σκυλιὰ ποὺ συναντῶνται μεταξύ τους καὶ καταλαβαίνει τὸ ἕνα τὸ ἄλλο, καὶ οἱ κότες ποὺ κακαρίζουν τα κλωσόπουλά τους. «Αὐτὸ δὲν εἶναι συνομιλία, εἶναι ὅμως ἐπικοινωνία».

Ἡ ἀρχὴ τῆς ἐπικοινωνίας στηρίζεται στὴν προσέλκυση τοῦ ἐνδιαφέροντος τοῦ ἄλλου μὲ σκοπὸ τὴν γνωριμία μὲ τὸν ἄλλο καὶ κυρίως τὴν διάδοση ἡ μετάδοση τοῦ προϊόντος στὸν ἄλλο. Μεσο γιὰ τὴν ἐπιτυχία τοῦ σκοποῦ εἶναι τὸ σύνθημα, ἡ αἴσθηση, ἡ εἰκόνα, ἡ ψυχολογικὴ ἐντύπωση. Κυρίως ἐκεῖνο ποὺ χρησιμοποιεῖται εἶναι τὸ σύνθημα. Γιὰ τὴν δημιουργία τοῦ συνθήματος χρησιμοποιεῖται κυρίως τὸ οὐσιαστικὸ ἡ τὸ ἐπίθετο καὶ ὄχι τόσο τὸ ρῆμα. Ὅμως, τὸ ρῆμα ἔχει μιὰ ἐνεργητικὴ κατάσταση, ἔχει μιὰ δύναμη ποὺ δείχνει τὴν οὐσία τοῦ πράγματος ἡ τοῦ γεγονότος, ἐνῷ τὸ οὐσιαστικὸ καὶ ἐπίθετο δὲν ἔχουν σταθερότητα καὶ γι αὐτὰ γρήγορα ἐξαφανίζονται.

Ἐκκλησία καὶ ἐπικοινωνιολογία

Μὲ ὅσα καταγράφω δὲν ἐπιδιώκω νὰ παρουσιάσω τὶς ἀρχές της ἐπικοινωνιολογίας, ποὺ εἶναι ἔργο εἰδικῶν ἐπιστημόνων, καὶ τὸ ὁποῖο εἶναι ἀπαραίτητο γιὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐπικοινωνοῦν οἱ ἄνθρωποι μεταξύ τους, γι αὐτὸ καὶ ἐπικοινωνιολόγοι χρησιμοποιοῦνται ἀπὸ τὴν πολιτικὴ καὶ τὶς συνθῆκες τῆς ἀγορᾶς. Ἐκεῖνο ποὺ μὲ ἐνδιαφέρει στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶναι νὰ δοῦμε ποιά εἶναι ἡ σχέση τῆς ἐπιστήμης τῆς ἐπικοινωνίας μὲ τὴν Ἐκκλησία. Καὶ αὐτὸ λέγεται γιατί διάφορες ἐπικοινωνιακὲς ἀρχὲς σήμερα εἰσέρχονται μέσα στὴν ἐκκλησιαστική μας ζωη, μὲ ἔντονο ἐπηρεασμὸ ἀπὸ τὴν σύγχρονη κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ ζωη. Λενε μερικοὶ ὅτι δὲν πρέπει νὰ γίνη αὐτὸ κατ αὐτὸν τὸν τρόπο, γιατί δὲν εἶναι ἐπικοινωνιακὸ ἡ πρέπει νὰ γίνεται ἔτσι γιατί αὐτὸ συνιστᾶ ἡ ἀρχὴ τῆς ἐπικοινωνίας. Ἐπίσης ὑπάρχουν σήμερα Κληρικοὶ ποὺ ὑποβιβάζουν τὴν Ὀρθόδοξη θεολογία στὸ ἐπίπεδο καὶ ὅριο τῆς ἐπικοινωνιολογίας καὶ ἀντὶ νὰ θεολογοῦν, συνθηματολογοῦν.

Θεωρῶ ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, καίτοι μπορεῖ νὰ χρησιμοποιῇ μερικοὺς τρόπους τῆς συγχρόνου ἐπικοινωνιολογίας, γιὰ ποιμαντικοὺς σκοπούς, ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ταυτίζεται πλήρως μὲ αὐτήν. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ζωη μὲ τὴν Ὀρθόδοξη θεολογία δὲν ἀποβλέπει στὴν προσέλκυση τοῦ ἐνδιαφέροντος καὶ τῆς προσοχῆς τοῦ ἄλλου, δὲν ἔχει σκοπὸ τὴν ἄγρα ὀπαδῶν καὶ ἀγοραστικοῦ κοινοῦ, δὲν ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν κατάργηση τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἄλλου μὲ τὴν χρησιμοποίηση ἔξυπνων τεχνασμάτων, κατάλληλου χώρου, χρόνου καὶ τρόπου, δὲν σκοπεύει στὴν ἐξωτερικὴ ἀνάπτυξη τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων, ἀλλὰ ἀποβλέπει στὴν μεταμόρφωση τῶν ἀνθρώπων. Καὶ αὐτὴ ἡ μεταμόρφωση δὲν ἐπιτυγχάνεται μὲ συνθήματα, ὡραῖες εἰκόνες, εὐφυολογήματα, εὔστοχα μηνύματα, δυνατὲς σκέψεις, ἐκδρομὲς θρησκευτικοῦ περιεχομένου, ἀλλὰ μὲ προσωπικὸ πολύτροπο ἀγῶνα στὸν ὑπαρξιακὸ «χῶρο». Γι αὐτὸ καὶ ἡ γνήσια ἐκκλησιαστικὴ καὶ θεολογικὴ ζωη δὲν μπορεῖ νὰ περάση –καὶ μάλιστα δὲν τὴν ἀνέχονται– στὰ Μεσα Μαζικῆς Ἐνημέρωσης. Καὶ αὐτὸ γίνεται γιατί ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία ἀποβλέπει στὸ πρόσωπο - ὑπόσταση, ἐνῷ ἡ ἐπικοινωνία στὴν μᾶζα. Σκοπὸς τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας εἶναι νὰ ὀδηγήση τὸν ἄνθρωπο στὸν Θεάνθρωπο Χριστό, ἐνῷ ἡ ἐπικοινωνία καθιστᾶ τὸν ἄνθρωπο μαζάνθρωπο. Ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία δὲν ἀποβλέπει στὴν αἴσθηση καὶ τὴν αἰσθητική, ἀλλὰ στὴν θέωση μὲ τὴν μέθοδο τῆς ἀσκητικῆς.

Ὁ Daniel Boorstin χρησιμοποιεῖ ἕνα παράδειγμα γιὰ νὰ δείξη τὴν διαφορὰ μεταξὺ πραγματικοῦ καὶ κατασκευασμένου, θὰ ἔλεγα μεταξὺ προσώπου καὶ εἰδώλου. Ἕνας φίλος λέγει σὲ μιὰ μητέρα μὲ θαυμασμό: «Πῶ, πῶ! Τί ὄμορφο ποὺ εἶναι τὸ μωρό σας». Καὶ ἡ μητέρα ἀπαντᾶ: «Ἄ! αὐτὸ δὲν εἶναι τίποτε. Ποὺ νὰ δεῖτε τὴν φωτογραφία του»!

Δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω μερικοὺς Κληρικοὺς ποὺ ἀσχολοῦνται περισσότερο μὲ τὴν εἰκόνα, τὴν φωτογραφία, τὴν εἴδηση, τὴν ἐπικοινωνιολογία, τὴν ἐξωτερικὴ δράση, τὸν τουρισμό, καὶ ἀφήνουν ἀβοήθητο τὸν ἄρρωστο καὶ πονεμένο ἄνθρωπο.

Διερωτῶμαι πολλὲς φορές: Μπορεῖ ἕνας ψυχασθενὴς νὰ θεραπευθῇ μὲ συνθήματα καὶ εἰκόνες; Ἴσως βοηθηθῇ, ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ θεραπευθῇ. Μπορεῖ ὁ πονεμένος ἄνθρωπος, ὁ καρκινοπαθὴς νὰ ἀπαλλαγῆ ἀπὸ τὴν ἀσθένειά του μὲ ἐξωτερικὰ μηνύματα καὶ διάφορα «τερτίπια»; Ἴσως ἀνακουφισθῇ, ἀλλὰ δὲν θὰ ἀπαλλαγῆ ἀπὸ τὴν ἀσθένειά του. Μπορεῖ ὁ πρωταθλητὴς νὰ νικήση στὸν στίβο μὲ ὡραῖα συνθήματα καὶ ἔξυπνες προτάσεις; Ἴσως βοηθηθῇ νὰ ἀναπτυχθῇ τὸ ἐνδιαφέρον του, ἀλλὰ δὲν θὰ ἐπιτύχη μὲ αὐτὸ τὸν στόχο του.

Τὸ ἴδιο καὶ περισσότερο ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ ἀπαλλαγῆ ἀπὸ τὸν ὑπαρξιακό του πόνο μὲ ἐπικοινωνιακὰ «τρίκ», ἐπικοινωνιακὲς τεχνικὲς μεθόδους καὶ ἐξωτερικὲς δραστηριότητες. Ἴσως αἰσθανθῇ μιὰ ἀνακούφιση μὲ τέτοια μέσα, ἀλλὰ δὲν θὰ μπορέση νὰ ὑπερβῇ τὸ πρόβλημα τοῦ θανάτου. Γι αὐτὸ καὶ νομίζω ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, καίτοι θὰ μποροῦσαν νὰ υἱοθετήσουν μερικοὺς συγχρόνους τρόπους ἐπικοινωνίας, ὅμως δὲν θὰ ἔχαναν τὴν οὐσία τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας, ποὺ εἶναι ἡ ἀναγέννηση καὶ ἡ μεταμόρφωση τῶν ἀνθρώπων.

Δὲν μπορῶ νὰ κατανοήσω τὴν ἐνασχόληση μερικῶν Κληρικῶν μὲ τὸν «πυρετὸ» τῶν ἐξωτερικῶν δραστηριοτήτων καὶ τὴν ἀγωνία τῆς καθόδου ἡ ἀνόδου τῆς δημοτικότητάς τους, ποὺ συνδέεται πολλὲς φορὲς μὲ τὴν ἔκπτωση τῆς διακονίας μας, προκειμένου νὰ αὐξηθοῦν τὰ ποσοστὰ δημοτικότητας. Δὲν μπορῶ νὰ φαντασθῶ τοὺς Ἀποστόλους ἡ τοὺς Πατέρας νὰ ἐνδιαφέρωνται γιὰ ἐξωτερικὲς τουριστικὲς ἐκδηλώσεις, γιὰ ποσοστὰ δημοτικότητας. Ἂν τὸ ἔκαναν αὐτό, δὲν θὰ ὁμολογοῦσαν τὸν Χριστὸ καὶ δὲν θὰ ὁδηγοῦνταν στὸ μαρτύριο.

Γενικά, πρέπει νὰ παρατηρηθῇ ὅτι ἡ ἐπικοινωνιολογία εἶναι καλὴ γιὰ τὶς κομματικὲς ἐπιδιώξεις, τὴν κίνηση τῆς ἀγορᾶς, τὴν διακίνηση τοῦ ἐμπορίου, τὴν αὔξηση τοῦ τουρισμοῦ, ὄχι ὅμως γιὰ τὴν θεολογία καὶ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Μπορῶ νὰ προσθέσω ὅτι ἡ χρησιμοποίηση τῶν ἀρχῶν καὶ τῶν μεθόδων τῆς ἐπικοινωνιολογίας γιὰ ἐκκλησιαστικὰ καὶ θεολογικὰ ζητήματα, προκειμένου νὰ προκληθοῦν ἐξωτερικὲς ἐντυπώσεις, δὲν βοηθᾶ τὸν σύγχρονο πονεμένο ἄνθρωπο. Εἶναι ὡσὰν νὰ προσελκύη κάποιος τὸν ἄρρωστο νὰ ἔλθη σὲ ἕνα ὡραιότατο Νοσοκομεῖο καὶ ἔπειτα τὸν ἀφήνει ἀθεράπευτο καὶ ἀπογοητευμένο ἡ νὰ τὸν προσελκύη στὸ Νοσοκομεῖο καὶ ἀντὶ γιὰ γιατροὺς νὰ βρίσκη Ξενοδοχεῖο μὲ ἀνάλογο προσωπικό. Αὐτὸ θὰ σκορποῦσε τέλεια ἀπογοήτευση!