Εἰσήγηση στὸ Διεθνὲς Θεολογικὸ Συνέδριο στὴν Σόφια τῆς Βουλγαρίας: Οἱ βάσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ψυχοθεραπείας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Εἰσήγηση στὸ Διεθνὲς Θεολογικὸ Συνέδριο στὴν Σόφια τῆς Βουλγαρίας (βλ. τεῦχος 177).

Μὲ τὸ θέμα τῆς Ὀρθοδόξου Ψυχοθεραπείας ἀσχολήθηκα πολὺ νωρὶς καὶ ἐκδόθηκαν τοὐλάχιστον ἕξι βιβλία, τὰ ὁποῖα μεταφράσθηκαν σὲ πολλὲς γλῶσσες, ὅπως ἐπίσης τὸ ἔκανα καὶ μὲ ἄλλα βιβλία μου. Στὴν παροῦσα εἰσήγηση θὰ ἐπικεντρώσω τὴν προσοχὴ καὶ τὸ ἐνδιαφέρον σας σὲ μερικὰ σημεῖα, τὰ ὁποῖα ἔχουν σχέση μὲ τὸν παρὸν Συνέδριο καὶ συνδέονται μὲ τὶς σημαντικὲς ἀπόψεις τοῦ μακαριστοῦ μεγάλου θεολόγου π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, ὁ ὁποῖος ἀνέδειξε περισσότερο αὐτὴν τὴν πατερικὴ διδασκαλία στὴν ἐποχή μας.

1. Ὁ ὅρος Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία

Ἐπειδὴ ὁ ὅρος τὸν ὁποῖο χρησιμοποίησα στὸ πρῶτο βιβλίο μοῦ ποῦ ἐκδόθηκε τὸ 1986 δημιούργησε διάφορες συζητήσεις –θετικὲς καὶ ἀρνητικές– χρειάσθηκε κατὰ καιροὺς νὰ δώσω μερικὲς ἐπεξηγήσεις. Στὴν παροῦσα εἰσήγηση θὰ ἤθελα νὰ παρουσιάσω μερικὲς ἀπὸ αὐτές.

Τὸ πρῶτο ὅτι ὁ ὅρος ψυχοθεραπεία δημιουργήθηκε στὴν Δύση ἀπὸ διάφορα ρεύματα ψυχολογικά, ψυχαναλυτικά, ψυχοθεραπευτικὰ καὶ δὲν ἐννοοῦσαν τὴν ψυχή, ὅπως θεωρεῖται στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἡ σύγχρονη ψυχολογία μὲ τὸν ὅρο ψυχὴ δηλώνει τὸ σύνολο τῶν συνειδητῶν καὶ ἀσυνειδήτων ἐκδηλώσεων ποῦ ἀφοροῦν βιώματα καὶ συμπεριφορές. Ὅμως, στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση ὁ ὅρος «ψυχὴ» δηλώνει τὸ πνευματικὸ στοιχεῖο τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου, ποῦ βρίσκεται σὲ ἑνότητα μὲ τὸ σῶμα καὶ ἀποτελεῖ μιὰ ὑπόσταση. Χρησιμοποίησα τὸν ὅρο ψυχοθεραπεία μὲ τὴν προσθήκη τῆς λέξεως ὀρθόδοξη καὶ ὅπως διευκρίνισα πολλὲς φορὲς ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία ἔχει μιὰ ἄλλη ἀνθρωπολογία διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν ἀνθρωπολογία τῆς δυτικῆς ψυχοθεραπείας.

Τὸ δεύτερον εἶναι ὅτι τὸν ὅρο ψυχοθεραπεία τὸν συνδέω στενὰ μὲ τὸν ὅρο νηπτική-ἡσυχαστικὴ παράδοση. Πρόκειται γιὰ μιὰ ζωὴ ἡ ὁποία περιγράφεται στὰ ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων καὶ ἀναφέρεται στὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου, στὴν νήψη καὶ τὴν προσευχή. Φυσικά, ἡ νηπτικὴ καὶ ἡσυχαστικὴ παράδοση ἀνευρίσκεται καὶ μέσα στὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἔτσι, μὲ τὸν ὅρο ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία δὲν ἐννοεῖται μιὰ ἰσορροπία ψυχολογική, συναισθηματικὴ καὶ διανοητική, ἀλλὰ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον ὁ ἄνθρωπος θὰ γνωρίση τὸν Θεό, οὐσιαστικὰ εἶναι ἡ κάθαρση τοῦ κατ' εἰκόνα, ἀπὸ τὴν ἀμαύρωση ποῦ ὑπέστη λόγῳ τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος καὶ ἡ ἐνεργοποίηση τοῦ καθ' ὁμοίωση, ποῦ συνιστᾶ τὴν κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, δηλαδὴ τὴν θέωση.

Τὸ τρίτο σημεῖο εἶναι ὅτι καίτοι γίνεται λόγος γιὰ τὴν ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, καὶ αὐτὸ παραπέμπει στὸν ὅρο ψυχή, ἐν τούτοις χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴν θεραπεία ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρώπου, ποῦ ἀποτελεῖται ἀπὸ ψυχὴ καὶ σῶμα, χωρίς, βέβαια, νὰ παραθεωρῆται ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη. Μάλιστα, ὅπως βλέπουμε στὴν πατερικὴ παράδοση, ἡ ψυχὴ εἶναι στενὰ συνδεδεμένη μὲ τὸ σῶμα καὶ ὑπάρχουν ἀλληλεπιδράσεις μεταξὺ τῶν δύο αὐτῶν στοιχείων τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου. Ἑπομένως, ἡ ἐσωτερικὴ εἰρήνη συνδέεται τόσο μὲ τὴν ψυχὴ ὅσο καὶ μὲ τὸ σῶμα. Καὶ εἶναι σημαντικὸ νὰ σημειωθῇ ὅτι καὶ ἡ ἡσυχαστικὴ κίνηση ποῦ παρατηρήθηκε ἔντονα τὸν 14ο αἰῶνα, ὅπως διατυπώνεται στὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, καθὼς ἐπίσης καὶ στὰ Συνοδικὰ κείμενα τῶν Συνόδων μεταξὺ 1341-1368, ποῦ μερικὰ σημεῖα ἀπὸ αὐτὰ ἀναγινώσκονται τὴν Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας στὸ λεγόμενο Συνοδικό, δὲν ἀναφέρεται μόνον στὴν ψυχή, ἀλλὰ καὶ στὸ σῶμα. Ὁ φιλόσοφος Βαρλαάμ, ἐκφράζοντας τὸν δυτικὸ σχολαστικισμό, ὑποτιμοῦσε τὸ ἀνθρώπινο σῶμα, ἐνῷ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀνέδειξε τὴν μεγάλη σημασία τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος, λόγῳ καὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ, καὶ ἀνέπτυξε θεολογικὰ τὴν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας περὶ θεώσεως ὅλου τοῦ ἀνθρώπου, ψυχῆς καὶ σώματος.

Βεβαίως, στὴν θεραπεία ψυχῆς καὶ σώματος ἀναφέρεται τὸ ὅλο ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ μὲ τὰ Μυστήρια, ἤτοι τὸ Βάπτισμα, τὸ Χρῖσμα, τὴν θεία Κοινωνία, τὴν Ἱερωσύνη, τὸν Γάμο, τὸ Εὐχέλαιο, τὴν Μετάνοια, εὐλογεῖται ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος ποῦ ἀποτελεῖται ἀπὸ ψυχὴ καὶ σῶμα.

Τὸ τέταρτο σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία δὲν παραθεωρεὶ τὶς ἰατρικὲς μεθόδους θεραπείας τοῦ ἀνθρώπου, ἀκόμη καὶ τὴν σύγχρονη ψυχολογία, ψυχανάλυση καὶ ψυχοθεραπεία. Ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία ἀποβλέπει στὴν θέωση τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῷ ἡ οὐμανιστικὴ ψυχοθεραπεία ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν ψυχοσωματικὴ ἰσορροπία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν κοινωνικοποίησή του εἴτε στὴν οἰκογένεια εἴτε στὴν κοινωνία. Στὴν πραγματικότητα πρέπει νὰ ὑπάρχη συνεργασία μεταξὺ τοῦ Πνευματικοῦ Πατέρα ποῦ ἀσκεῖ τὴν ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία καὶ τοῦ ψυχιάτρου ποῦ ἐνδιαφέρεται νὰ θεραπεύση ἀσθένειες ποῦ συνδέονται μὲ τὸ νευρικὸ σύστημα τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν ψυχολογικὴ ἀνισορροπία.

Θεωρῶ δὲ ὅτι ὁ ὅρος «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» σὲ ἕναν βαθμὸ ἀναφέρεται καὶ στὴν ψυχολογία, τὴν ψυχοθεραπεία καὶ τὴν νευρολογία. Γνωρίζουμε ὅτι παλαιότερα ὑπῆρχε μεγάλη διάσταση μεταξὺ ψυχοθεραπείας καὶ νευρολογίας, ὡστόσο ὅμως τὸν τελευταῖο καιρὸ γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι οἱ δύο αὐτὲς ἐπιστῆμες πρέπει νὰ συνεργάζωνται, γιατί οἱ ἀσθένειες τοῦ νευρικοῦ συστήματος ἐπηρεάζουν καὶ τὸν ψυχολογικὸ κόσμο τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως καὶ οἱ ψυχικὲς ἀσθένειες ἐπηρεάζουν τὰ νευροκύτταρα, τὰ γονίδια κλπ., δηλαδὴ τὸ ἴδιο τὸ σῶμα. Ἔτσι, ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία συνδέει στενὰ τὴν ψυχολογία καὶ τὴν νευρολογία, ἀλλὰ τὰ ὑπερβαίνει, διότι ὅπως θὰ λεχθῇ στὴν συνέχεια, ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία κινεῖται πέρα ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς ἐπιστήμης, χωρὶς νὰ τὴν παραγνωρίζη, ἀλλὰ βοηθᾶ συγχρόνως καὶ τὴν ἀποκατάσταση τῆς ψυχοσωματικῆς συγκροτήσεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν κοινωνικοποίησή του.

Ἀπὸ τὶς πολλὲς σχολὲς ψυχοθεραπείας ποῦ παρατηροῦνται στὸν δυτικὸ κόσμο, ἡ «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» ὁμοιάζει περισσότερο μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ψυχολογία-ψυχοθεραπεία, ὅπως τὴν διατύπωσε ὁ Victor Frankl, χωρὶς νὰ ταυτίζεται ἀπόλυτα.

Μέσα στὰ πλαίσια αὐτὰ χρησιμοποίησα τὸν ὅρο «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία», καὶ ἔτσι ἔγινε ἀντιληπτὸ ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ποῦ ἐξετάζουν τὰ πράγματα μὲ σοβαρότητα καὶ ὑπευθυνότητα καὶ ὄχι μὲ ἐπιπολαιότητα. Βεβαίως, πρέπει νὰ λεχθῇ, γιὰ λόγους δικαιοσύνης, ὅτι στὴν ἀνάλυση αὐτοῦ τοῦ θέματος μὲ ἐπηρέασε ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ὁ ὁποῖος μιλοῦσε γιὰ τὸ ὅτι ἡ ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι θεραπευτικὴ ἐπιστήμη καὶ ὅτι, ἐὰν ἐμφανιζόταν ὁ Χριστιανισμὸς τὸν 20ο αἰῶνα, θὰ τὸν καταλαβαίναμε περισσότερο ὡς θεραπευτικὴ ἐπιστήμη, καὶ ὡς πρὸς τὴν μέθοδο θὰ φαινόταν ὡς ψυχοθεραπεία ἢ ὡς νευρολογία. Εἶναι δὲ χαρακτηριστικὸ ἕνα ἄρθρο του μὲ τίτλο Ἡ θρησκεία εἶναι νευροβιολογικὴ ἀσθένεια ἡ δὲ Ὀρθοδοξία ἡ θεραπεία της.

Πάντως, τὸν ὅρο «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» τὸν ἀποδέχθηκε καὶ ἡ ἐπιστήμη, ὅπως φαίνεται στὸ ὀγκῶδες βιβλίο μὲ τίτλο Ἐγχειρίδιο ψυχοθεραπείας καὶ θρησκευτικῆς ποικιλομορφίας, τὸ ὁποῖο ἐξέδωσε ἡ Ἀμερικανικὴ Ψυχολογικὴ Ἑταιρεία. Στὸ βιβλίο αὐτὸ περιγράφεται ἡ θεραπεία τὴν ὁποῖα προσφέρουν οἱ θρησκεῖες. Σὲ ἕνα κεφάλαιο τοῦ βιβλίου μὲ τίτλο «Ψυχοθεραπεία μὲ ἀνατολικοὺς ὀρθοδόξους Χριστιανούς», τὸ ὁποῖο συνέγραψε ὁ Tonny Young, γίνεται εὐρύτατος λόγος γιὰ τὴν ψυχοθεραπεία τὴν ὁποῖα προσφέρει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, γίνεται ἀναφορὰ στὸ βιβλίο μου μὲ τίτλο Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία καὶ κάνει λόγο γιὰ τὰ ἠρεμιστικὰ ἀποτελέσμα ποῦ προέρχονται ἀπο τὴν ἐξομολόγηση καὶ τὴν εὐχὴ τοῦ Ἰησοῦ ποῦ λέγεται στὴν καρδιά.

Ἐπίσης, εἶναι σημαντικὸ καὶ ἕνα ἄρθρο τὸ ὁποῖο συνέγραψε ὁ Παῦλος Κυμίσης μὲ τίτλο Ἀπὸ τὴ νευροβιολογία στὸ ἄκτιστο φώς, ὅπου γίνεται λόγος γιὰ τὴν μεγάλη σημασία ποῦ ἔχει ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση στὴν πνευματικὴ ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου.

2. Βασικὲς ἀρχὲς τῆς Ὀρθοδόξου Ψυχοθεραπείας

Ὅταν ἔγραψα γιὰ «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία», δὲν δημιούργησα ἕνα καινούριο σύστημα, ἀλλὰ συνόψισα τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου. Στὴν συνέχεια θὰ ἐντοπίσω μερικὲς βασικὲς ἀρχὲς ποῦ τὶς συναντᾶμε στὴν πατερικὴ θεολογία καὶ ἀναφέρονται στὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου.

Α) ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ

Σύμφωνα μὲ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ ἄλλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου ἔχει λογικὴ καὶ νοερὰ ἐνέργεια, ἤτοι νοῦ καὶ λόγο. Πρόκειται γιὰ δύο διαφορετικὲς ἐνέργειες ποῦ δὲν ταυτίζονται μεταξύ τους καὶ ἔχουν διαφορετικὴ ἀποστολή. Ἡ νοερὰ ἐνέργεια (νοὺς) εἶναι τὸ ὄργανο ἐκεῖνο μὲ τὸ ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ἐπικοινωνεῖ μὲ τὸν Θεὸ καὶ ἡ λογικὴ ἐνέργεια (λογικὴ) ἔχει γνώση καὶ ἐπικοινωνεῖ μὲ τὰ κτίσματα.

Ὁ νοὺς στοὺς Πρωτοπλάστους πρὸ τῆς πτώσεως, ἐνεργοῦσε κατὰ φύση, δεχόταν τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία διαβιβαζόταν διὰ τοῦ νοῦ στὸ σῶμα καὶ τὴν ἄλογη δημιουργία. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο καὶ ἡ λογικὴ εἶχε ὀρθὰ νοήματα, διότι δεχόταν τὸν φωτισμὸ τῆς Χάριτος ἀπὸ τὸν νοῦ. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς θὰ πὴ ὅτι ὁ νοὺς βλέπει ὀρθὰ τὰ πράγματα, κυρίως τὸν Θεό, ὁ λόγος δὲ ὁ ὁποῖος εἶναι γυμνασμένος, δηλαδὴ ἔχει καὶ παιδεία, διατυπώνει τὶς ἐμπειρίες τὶς ὁποῖες ἀποκτᾶ ὁ νούς.

Μετὰ τὴν ἁμαρτία τῶν Πρωτοπλάστων ὁ νοὺς σκοτίσθηκε καὶ ταυτίσθηκε μὲ τὴν λογική, τὰ πάθη καὶ τὸ περιβάλλον, ὅπως ἔλεγε ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης. Ἔτσι, ὁ νοὺς δὲν μπορεῖ νὰ ἔλθη σὲ ἐπικοινωνία μὲ τὸν Θεὸ καὶ νὰ ἀποκτήση γνώση τοῦ Θεοῦ καὶ κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο δημιουργοῦνται οἱ θρησκεῖες, καὶ ὁ ὀρθολογισμός, στὸν ὁποῖο κέντρο εἶναι ὁ ὀρθὸς λόγος.

Ἑπομένως, ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, πρωτίστως ἀσχολεῖται μὲ τὸν σκοτισμένο νοῦ καὶ προσπαθεῖ νὰ τὸν ἐπαναφέρη στὸ κατὰ φύση καὶ νὰ τὸν ὀδηγήση στὸ ὑπὲρ φύση, ὥστε νὰ ἔχη γνώση τοῦ Θεοῦ καὶ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο νὰ ἁγιάζεται καὶ ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος. Δηλαδή, ἡ ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία δὲν ἔχει προτεραιότητα τὸ νευρολογικὸ σύστημα τοῦ ἀνθρώπου, οὔτε ἁπλῶς τὸ συναίσθημα, ἀλλὰ ἀποβλέπει στὴν καλὴ λειτουργία τῆς νοερᾶς ἐνεργείας (νοῦ) τῆς ψυχῆς. Μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν προοπτικὴ γίνονται ἀλλαγὲς στὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ σύγχρονη ψυχολογία καὶ ψυχοθεραπεία διαφέρει ἀπὸ τὴν «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» γιατί δὲν γνωρίζει τὴν παρὰ φύση, κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση λειτουργία τοῦ νοός, δὲν γνωρίζει κὰν τί εἶναι ὁ νούς.

Β) ΛΟΓΙΚΟΝ ΚΑΙ ΠΑΘΗΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Ὁ φιλόσοφος Πλάτων, ἀναφερόμενος στὴν ψυχή, διακρίνει δύο μέρη, τὸ λογικὸ καὶ τὸ παθητικὸ μέρος τῆς ψυχῆς. Τὸ λογικὸ ἀσχολεῖται μὲ τὴν λειτουργία τῆς σκέψεως, τῆς κρίσεως καὶ τῆς ἀντιμετωπίσεως τῶν διαφόρων θεμάτων τοῦ ἀνθρώπου ποῦ συνδέεται μὲ τὴν φιλοσοφία, τὴν γνώση τοῦ ἐπιστητοῦ καὶ τὴν σχέση μὲ τὸν περιβάλλοντα κόσμο. Στὸ παθητικὸ μέρος τῆς ψυχῆς λειτουργοῦν τὰ πάθη, σωματικὰ καὶ ψυχικά. Ἰσχυρίζεται δὲ ὅτι τὸ λογικὸ εἶναι τὸ εὐγενέστερο στοιχεῖο τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ ἐπειδὴ ἡ ψυχὴ εἶναι ἐκ φύσεως ἀθάνατη καὶ προϋπῆρχε στὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν τοῦ Θεοῦ, αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὸ λογικό, ὡς ἡ σημαντικότερη ἐνέργεια τῆς ψυχῆς, ἀνῆκε στὸν ἀγέννητο κόσμο τῶν ἰδεῶν. Ἀντίθετα, τὸ παθητικὸ μέρος τῆς ψυχῆς, κατὰ τὸν Πλάτωνα, συνδέεται μὲ τὸ σῶμα. Γι' αὐτό, γιὰ νὰ ἔλθη ἡ ψυχὴ σὲ κοινωνία μὲ τὸν Θεό, πρέπει νὰ νεκρωθῇ τὸ παθητικὸ μέρος της.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀποδέχθηκαν τὴν διαίρεση τῆς ψυχῆς μεταξὺ λογικοῦ καὶ παθητικοῦ μέρους, χωρὶς ὅμως νὰ δεχθοῦν τὴν θεωρία τοῦ Πλάτωνος γιὰ τὴν διάκριση μεταξὺ φύσει ἀθανάτου ψυχῆς καὶ φύσει θνητοῦ σώματος καὶ χωρὶς νὰ ἀποδεχθοῦν τὰ περὶ νεκρώσεως τοῦ παθητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ κάνουν λόγο γιὰ τὴν μεταμόρφωσή του. Πάντως, στὴν θεραπευτικὴ τῶν Πατέρων φαίνεται ὅτι μὲ τὴν λογικὴ συνδέονται τὰ πάθη τῆς ὑπερηφανείας, ἀπιστίας κλπ. καὶ μὲ τὸ παθητικὸ μέρος τῆς ψυχῆς, ποῦ διακρίνεται στὸ ἐπιθυμητικὸ καὶ θυμικό, συνδέονται τὰ ἀντίστοιχα πάθη, ἤτοι τῆς φιλαργυρίας, τῆς φιληδονίας, τοῦ θυμοῦ κλπ.

Γ) Ἡ ΝΟΕΡΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΔΙΑΒΛΗΤΑ ΚΑΙ ΑΔΙΑΒΛΗΤΑ ΠΑΘΗ

Ὁ νοὺς στὴν γλῶσσα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας λέγεται καὶ νοερὰ ἐνέργεια καὶ παίζει μεγάλο ρόλο στὴν ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς λέγει ὅτι ὁ νοὺς ὁ ὁποῖος ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὸν Θεὸ γίνεται εἴτε δαιμονιώδης μὲ τὴν ὑπερηφάνεια εἴτε κτηνώδης μὲ τὰ πάθη ποῦ συνδέονται μὲ τὸ παθητικὸ τῆς ψυχῆς. Ὁ νοὺς εἶναι ἐκεῖνος ποῦ δημιουργεῖ ἰσορροπία σὲ ὅλες τὶς ἐνέργειες τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος.

Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης γράφει:

«Εἰς τὴν φυσικὴν κατάστασίν της ἡ νοερὰ ἐνέργεια ρυθμίζει τὰ πάθη, δηλαδὴ τῆς πείνας, τῆς δίψης, τοῦ ὕπνου, τοῦ ἐνστίκτου τῆς αὐτοσυντηρήσεως (δηλαδὴ τοῦ φόβου τοῦ θανάτου) ὥστε νὰ εἶναι ἀδιάβλητα. Εἰς νοσοῦσαν κατάστασιν τὰ πάθη γίνονται διαβλητά. Αὐτά, ἐν συνδυασμῷ μὲ τὴν ἀδέσποτον πλέον φαντασίαν, δημιουργοῦν μαγικὰς θρησκείας διὰ τὴν χαλιναγώγησιν τῶν στοιχείων τῆς φύσεως ἢ καὶ τῆς ἐπιπλέον σωτηρίας τῆς ψυχῆς εἰς κατάστασιν εὐδαιμονίας ἢ καὶ τῆς εὐδαιμονίας μὲ σῶμα καὶ ψυχή».

Ἀναλύοντας κανεὶς αὐτὴν τὴν σημαντικὴ παρατήρηση ἐπισημαίνει τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ γιὰ τὴν διάκριση μεταξὺ ἀδιαβλήτων καὶ διαβλητῶν παθῶν. Τὰ ἀδιάβλητα πάθη, τὰ ὁποῖα λέγονται καὶ φυσικά, εἶναι ὅ,τι ἔχει σχέση μὲ τὴν πεῖνα, τὴν δίψα, τὴν κούραση, κλπ., ἐνῷ τὰ διαβλητὰ πάθη εἶναι τὰ λεγόμενα ψεκτὰ ποῦ εἶναι τεκμήρια τοῦ ἀρρώστου πνευματικὰ ἀνθρώπου. Φαίνεται ὅτι τὰ ἀδιάβλητα καὶ τὰ διαβλητὰ πάθη ἀναφέρονται καὶ στὴν ψυχὴ καὶ στὸ σῶμα, διότι ἡ ψυχὴ ἐκφράζεται διὰ τοῦ σώματος.

Τὸ σημαντικὸ εἶναι ὅτι τὰ ἀδιάβλητα πάθη μποροῦν εὔκολα νὰ γίνουν διαβλητά, δηλαδὴ ἡ πεῖνα μπορεῖ νὰ γίνη γαστριμαργία, ἡ δίψα νὰ γίνη φιλοποσία, ἡ κούραση νὰ γίνη ἀκηδία, κλπ. Ἐπίσης, τὰ διαβλητὰ πάθη μποροῦν νὰ μετατραποῦν σὲ ἀδιάβλητα, δηλαδὴ ἡ γαστριμαργία νὰ θεραπευθῇ, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νὰ τρώγη γιὰ νὰ συντηρῇ τὸ σῶμα ἡ φιλοποσία μπορεῖ νὰ ἀποβάλη τὸ ἐμπαθὲς στοιχεῖο, ὥστε μόνο νὰ ἱκανοποιῇ τὴν ἀνάγκη τῆς δίψας ἡ ἀκηδία μπορεῖ νὰ μετατραπῇ σὲ ἐνεργητικότητα καὶ κόπωση, ὥστε νὰ ἐκφράζη τὴν ἀγάπη στὸν Θεὸ καὶ τοὺς ἀνθρώπους κ.ο.κ.

Αὐτὸ τὸ ἔργο τὸ ἐπιτελεῖ ἡ νοερὰ ἐνέργεια, ὅταν λειτουργῇ σωστὰ καὶ ἐνισχύεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ. Δηλαδὴ ἡ νοερὰ ἐνέργεια δὲν ἀφήνει τὰ ἀδιάβλητα πάθη νὰ μετατραποῦν σὲ διαβλητά, ὅπως ἐπίσης θεραπεύει τὰ διαβλητὰ πάθη γιὰ νὰ γίνουν ἀδιάβλητα. Καὶ ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ τὴν νοερὰ ἐνέργεια ἡ ὁποία φωτίζεται ἀπὸ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ, οὐσιαστικὰ ἐννοοῦμε τὴν νοερὰ καρδιακὴ προσευχή.

Αὐτὸ δείχνει τὴν μεγάλη σημασία καὶ ἀξία τῆς ὀρθοδόξου ψυχοθεραπείας, δηλαδὴ τὴν διδασκαλία καὶ τὴν πράξη τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νὰ συμπεριφέρεται σωστὰ στὸν Θεὸ καὶ τὸν ἄνθρωπο. Αὐτὸ δείχνει τὴν σημειολογία τῆς ὀρθοδόξου ψυχοθεραπείας, ὅτι δὲν ἀφορᾶ μόνον τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ καὶ τὸ σῶμα του. Ἄλλωστε, γνωρίζουμε καὶ ἀπὸ τὴν ἰατρικὴ ἐπιστήμη ὅτι οἱ ὑπερβολὲς ποῦ γίνονται μὲ τὴν ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα ἔχουν συνέπεια καὶ στὴν νευρολογικὴ καὶ σωματικὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, ὅταν ὁ νοὺς εἶναι ὑγιής, δηλαδὴ ὅταν ἡ νοερὰ ἐνέργεια λειτουργῇ κατὰ φύση καὶ ὑπὲρ φύση, τότε ἀποφεύγονται καὶ πολλὲς σωματικὲς ἀσθένειες, ἀλλὰ καὶ θεραπεύονται μερικὲς σωματικὲς ἀσθένειες. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ἐξαιροῦνται βέβαια οἱ κληρονομικὲς ἀσθένειες, ἀλλὰ ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἔχη ὑγιῆ νοῦ, τότε μπορεῖ νὰ ὑπερβαίνη τὶς συνέπειες αὐτῶν τῶν ἀσθενειῶν, μὲ τὴν ὑπομονή, τὴν καρτερία, τὴν πίστη στὸν Θεὸ καὶ τὴν προσευχή, ἀλλὰ καὶ τὴν ὅλη μυστηριακὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας.

Δ) ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Πολλοὶ θρησκειολόγοι ὁμιλοῦν γιὰ πολυθεϊστικὲς καὶ μονοθεϊστικὲς θρησκεῖες καὶ συγκαταλέγουν τὸν Χριστιανισμὸ μεταξὺ τῶν μονοθεϊστικῶν θρησκειῶν. Αὐτὸ γίνεται γιὰ νὰ ὑπάρχη ἕνας τρόπος νὰ παρουσιάζουν τὰ κοινὰ καὶ ἰδιαίτερα στοιχεῖα μεταξὺ τῶν θρησκειῶν. Ὅμως, κατὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση ὁ Χριστιανισμὸς δὲν εἶναι μιὰ ἁπλὴ θρησκεία, ἀλλὰ εἶναι Ἐκκλησία, Σῶμα Χριστοῦ. Ἡ διαφορὰ μεταξὺ θρησκείας καὶ Ἐκκλησίας εἶναι μεγάλη.

Συνήθως, ἡ θρησκεία ταυτίζει τὸ κτιστὸ μὲ τὸ ἄκτιστο, ὁπότε ἀποδίδει ὅ,τι εἶναι κτιστὸ καὶ πεπερασμένο στὸν Θεὸ καὶ ἔτσι δημιουργοῦνται διάφορα εἴδη θρησκειῶν, οἱ ὁποῖες συνδέονται μὲ τὴν μαγεία, τὴν δεισιδαιμονία καὶ τὸν μυστικισμό. Ὅμως, ὁ Χριστιανισμὸς λειτουργεῖ ὡς Ἐκκλησία, δηλαδὴ μιὰ συγκεκριμένη κοινότητα, ἡ ὁποία εἶναι τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ καὶ ὁ Χριστὸς ἡ κεφαλή της. Ἡ Ἐκκλησία δὲν διακρίνεται ἀπὸ τὰ τρία αὐτὰ γνωρίσματα, δηλαδὴ τὴν μαγεία, τὴν δεισιδαιμονία καὶ τὸν μυστικισμό.

Τοὺς δύο τελευταίους αἰῶνες ἔγινε μεγάλη κριτικὴ τῆς θρησκείας ἀπὸ φιλοσοφικῆς, κοινωνικῆς καὶ ψυχολογικῆς ἀπόψεως. Ὑπάρχουν διάφορα ρεύματα, τὰ ὁποῖα κατηγοροῦν τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐκφράζονται καὶ λειτουργοῦν οἱ θρησκεῖες. Θὰ ἀναφέρω μερικὰ παραδείγματα.

Ὁ φιλόσοφος August Comte παρουσιάζει τὴν θρησκεία ὡς «πνευματικὴ ἀλλοτρίωση». Ἡ λέξη ἀλλοτρίωση σημαίνει ὅτι χάνονται μερικὰ σημαντικὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῆς θρησκείας, ὁπότε μετατρέπεται σὲ κάτι ἄλλο. Σύμφωνα μὲ τὴν ἄποψή του ἡ ἀνθρωπότητα ἐξελίχθηκε προοδευτικὰ ἀπὸ τὸ θεολογικό, θρησκευτικό-φανταστικὸ στάδιο (παιδικὴ ἡλικία) στὸ μεταφυσικό-φιλοσοφικὸ (ἐφηβικὴ ἡλικία) καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὸ ἐπιστημονικὸ καὶ θετικιστικὸ στάδιο (ὥριμη ἡλικία). Ἡ ἐπιστημονικὴ μέθοδος τῆς παρατηρήσεως καὶ τοῦ πειραματισμοῦ συνιστᾶ τὴν ὁλοκλήρωση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἐπιστήμη τῆς κοινωνιολογίας περιλαμβάνει ὅλες τὶς ἐπιστῆμες. Ὁ ἴδιος προσδίδει στὴν κοινωνιολογία θρησκευτικὰ στοιχεῖα. Ἔτσι, ὁ θετικισμὸς ἀποκτᾶ μιὰ μυστικιστικὴ μορφὴ καὶ στὴν πραγματικότητα γίνεται μιὰ ἀληθινὴ θρησκεία μὲ τὴν λατρεία της, τοὺς ἐκπροσώπους της καὶ μὲ ὅλα τὰ θρησκευτικὰ στοιχεῖα. Αὐτὸ δείχνει ὅτι ἡ θρησκεία, ὅπως τὴν ἐννοεῖ ὁ πολὺς λαός, στὴν μαγικὴ καὶ δεισιδαιμονική της μορφή, εἶναι μιὰ «πνευματικὴ ἀλλοτρίωση».

Ὁ Feuerbach παρουσιάζει τὴν θρησκεία ὡς μιὰ «ἀνθρωπολογικὴ ἀλλοτρίωση», ποῦ σημαίνει ὅτι ἡ θρησκεία προβάλλει στὸν Θεὸ τὴν οὐσία τοῦ ἀνθρώπου. Γράφει: «Ἡ θρησκεία εἶναι ἡ ἐπίσημη ἀποκάλυψη τῶν κρυμμένων θησαυρῶν τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁμολογία τῶν πιὸ ἐνδόμυχων σκέψεών του, ἡ δημόσια ἐξομολόγηση τῶν ἐρωτικῶν μυστικῶν του». Ἡ προβολὴ ὅλων αὐτῶν τῶν ἀνθρωπολογικῶν στοιχείων στὸν Θεὸ εἶναι μιὰ ἀνθρωπολογικὴ ἀλλοτρίωση, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος ἀποποιεῖται τὰ χαρακτηριστικά του γνωρίσματα γιὰ νὰ τὰ ἀποδώση στὸν Θεό. Ἔτσι, τὰ θεϊστικὰ χαρακτηριστικὰ εἶναι ἀνθρώπινα χαρακτηριστικά. Ὁπότε, ὁ ἄνθρωπος θὰ πρέπει νὰ ἀνακαλύψη πάλι τὰ χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, νὰ μὴ τὰ προβάλλη στὸν Θεό, ἀλλὰ νὰ τὰ θεωρήση ὡς δικά του καὶ νὰ τὰ ἀναπτύξη. Ἔτσι, κατὰ τὸν Feuerbach, «ἡ θρησκεία εἶναι ἡ οὐσία τῆς παιδικῆς ἡλικίας τῆς ἀνθρωπότητος» καὶ ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ προχωρήση σὲ μιὰ φιλοσοφικὴ ὡριμότητα καὶ νὰ ἀνακτήση τὴν συνειδητότητά του, νὰ μὴν τὴν προβάλλη ἀσυνείδητα στὸ φανταστικὸ αὐτὸ ὃν ποῦ λέγεται Θεός.

Ὁ Karl Marx παρουσιάζει τὴν θρησκεία ὡς «οἰκονομικὴ ἀλλοτρίωση». Ἀκολουθῶντας τὴν ἀνάλυση τοῦ Feuerbach ἀνέπτυξε μιὰ δική του θεωρία γύρω ἀπὸ τὴν θρησκεία, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποῖα εἰσέρχεται ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας καὶ ὁ ἄνθρωπος μέσα ἀπὸ τὴν θρησκεία ἀλλοτριώνεται καὶ ἑπομένως πρέπει νὰ ἀπελευθερωθῇ ἀπὸ αὐτήν. Ἡ βασικὴ θεωρία τοῦ Marx εἶναι ὅτι «ἡ θρησκεία εἶναι ὁ στεναγμὸς τοῦ καταπιεζόμενου πλάσματος», γι' αὐτὸ καὶ εἶναι «τὸ ὄπιον τοῦ λαοῦ» ποῦ δοκιμάζεται σὲ σκληρὲς οἰκονομικὲς συνθῆκες. Ὁπότε, ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ ἀρνηθῇ αὐτὲς τὶς αὐταπάτες σχετικὰ μὲ τὴν κατάστασή του. Στὴν πραγματικότητα ὁ Marx θεωρεῖ ὅτι ἡ ἄδικη κοινωνία ἐπειδὴ παράγει δυστυχία, γι' αὐτὸ καὶ παράγει θρησκεία. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι θὰ πρέπει νὰ ἀγωνίζεται κανεὶς γιὰ νὰ μεταβάλλη τὴν κοινωνία καὶ αὐτὸ γίνεται μὲ τὴν ἐπανάσταση τοῦ προλεταριάτου. Ὅταν στὴν κοινωνία καταργηθοῦν οἱ τάξεις, τότε θὰ ἐκλείψη καὶ ἡ θρησκεία.

Ὁ Freud παρουσιάζει τὴν θρησκεία ὡς «ψυχικὴ ἀλλοτρίωση». Ἀκολουθῶντας τὴν ἀνάλυση τῶν προηγουμένων καὶ κυρίως τὴν θεωρία τοῦ Feuerbach, θεωρεῖ ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι ἡ προβολὴ τοῦ ἀνθρώπινου ψυχισμοῦ πάνω σὲ ἀνώτερες δυνάμεις. Δηλαδή, ἑρμηνεύει τὴν θρησκεία ὄχι μέσα ἀπὸ κοινωνικὲς συγκρούσεις, ἀλλὰ μέσα ἀπὸ συγκρούσεις τοῦ ἀνθρώπινου ψυχισμοῦ. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὴν ἀνάγκη νὰ δημιουργήση μιὰ πίστη σὲ ὑπερφυσικὲς δυνάμεις ποῦ τὸν προστατεύουν, ὥστε νὰ ἀποφύγη τοὺς κινδύνους ποῦ τὸν ἀπειλοῦν. Ἑπομένως, ἡ θρησκεία εἶναι μιὰ φυγὴ ἀπὸ τὴν πραγματικότητα, μιὰ ἄρνηση τοῦ πραγματικοῦ πόνου, μιὰ ἀνικανότητα νὰ ξεπεράση κανεὶς τὸν φόβο τοῦ θανάτου καὶ τὴν ἀβεβαιότητα. Εἶναι στὴν πραγματικότητα μιὰ ὑπεκφυγή.

Πράγματι, στὴν θρησκεία παρατηρεῖ κανεὶς τέτοιες ἐκδηλώσεις, ὅπως τὶς περιγράφουν οἱ τέσσερεις μελετητὲς ποῦ παραθέσαμε προηγουμένως. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖον θεωρῶ ὅτι ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶναι μιὰ θρησκεία, ἀλλὰ Ἐκκλησία, τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, στὴν ὁποῖα ὁ ἄνθρωπος θεραπεύεται, καὶ ἀπὸ τὴν ἰδιοτελῆ ἀγάπη φθάνει στὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη. Ἔτσι, ἡ Ἐκκλησία λειτουργεῖ ὡς πνευματικὸ νοσοκομεῖο, ἐλευθερώνει τὸν ἄνθρωπο ἀπ' ὅλες τὶς προλήψεις, τοὺς μύθους, τὶς δεισιδαιμονίες καὶ τοὺς μυστικισμούς. Ὁ Θεὸς εἶναι Τριαδικός, Πατήρ, Υἱὸς καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, καὶ ἔρχεται σὲ κοινωνία μὲ τὸν ἄνθρωπο μέσα στὴν Ἐκκλησία μὲ τὴν ἄκτιστη ἐνέργειά Του, ὁπότε ὁ ἄνθρωπος, ὅταν θεραπεύεται ἀπὸ τὴν δουλεία στὶς αἰσθήσεις καὶ τὰ αἰσθητά, ἐλευθερώνεται ἀπὸ τὴν φιλαυτία καὶ ἀγαπᾶ πραγματικὰ τὸν Θεὸ καὶ τὸν συνάνθρωπο, ἀποκτᾶ φιλοθεΐα καὶ φιλανθρωπία.

Εἶναι ὅμως γνωστὸν ὅτι πολλοὶ Χριστιανοί, ἀκόμη καὶ ὀρθόδοξοι, αἰσθάνονται τὴν Ἐκκλησία ὡς θρησκεία, συμπεριφέρονται μὲ τὶς ἐκδηλώσεις ποῦ ἀναφέραμε προηγουμένως. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἀλλάζει ὁ ρόλος καὶ ὁ σκοπὸς τῆς Ἐκκλησίας, ποῦ εἶναι ἀντίθετος μὲ τὴν θρησκεία, ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία στὴν πραγματικότητα ἀπαλλάσσει τὸν ἄνθρωπο καὶ ἀπὸ τὴν ἀσθένεια τῆς θρησκείας. Αὐτὸ ἔκαναν οἱ Προφῆτες, οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ Πατέρες, πρωταρχικὰ ὁ Χριστός, ποῦ ἀγωνίζονταν νὰ ἐλευθερώσουν τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὴν θρησκεία καὶ τὴν εἰδωλολατρία.

Μὲ τὰ ὅσα παρουσίασα συνοπτικὰ προηγουμένως καθορίζονται οἱ βάσεις καὶ τὰ θεμέλια τῆς «ὀρθοδόξου ψυχοθεραπείας», ἡ ὁποία δὲν ταυτίζεται μὲ καμμιὰ ψυχοθεραπεία δυτικοῦ ἢ ἀνατολικοῦ τύπου, ἀλλὰ ἔχει ἕναν δικό της διαφορετικὸ χαρακτῆρα, μιὰ συγκεκριμένη ἰδιαίτερη ἀνθρωπολογία. Αὐτὸ τὸ συναντᾶμε τόσο στὴν Ἁγία Γραφὴ ὅσο καὶ στὰ πατερικὰ κείμενα, ἰδιαιτέρως στὰ λεγόμενα νηπτικά-ἡσυχαστικά, φιλοκαλικά. Ἔτσι, ἡ «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» ὡς θεολογία καὶ ὡς πράξη μπορεῖ νὰ ἑρμηνευθῇ μέσα ἀπὸ τὴν νηπτικὴ καὶ ἡσυχαστικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ Δύση ἀπέβαλε αὐτὴν τὴν παράδοση ἢ τὴν λησμόνησε, στηρίχθηκε στὸν ὀρθολογισμό, τὸν ἠθικισμὸ καὶ τὴν αὐτονομία, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ καταλήξη στὴν οὐμανιστικὴ ψυχολογία καὶ ψυχοθεραπεία γιὰ νὰ λύση τὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου ποῦ κινοῦνται πέρα ἀπὸ τὴν λογικὴ καὶ τὴν ἠθική.